УСТУП

2. Каму Сабор адрасуе свае словы
Другі Ватыканскі Сабор пасля глыбокага разважання над таямніцай Касцёла без ваганняў адрасуе свае словы ўжо не толькі дзецям Касцёла і тым, хто заклікае імя Хрыста, але і кожнаму чалавеку, жадаючы растлумачыць усім сваё разуменне прысутнасці і дзейнасці Касцёла ў сучасным свеце.

Такім чынам, Сабор бярэ пад увагу свет людзей, або ўсю чалавечую сям’ю і рэчаіснасць, у якой яна жыве; свет, які з’яўляецца арэнай гісторыі чалавечага роду, пазначаны яго стараннай працай, паразамі і перамогамі; свет, які, як вераць хрысціяне, Стварыцель у любові заснаваў і захоўвае, трапіў у няволю граху, але ўкрыжаваны і ўваскрослы Хрыстус, перамогшы ўладу злога духа, вызваліў гэты свет, каб ён мог перамяніцца згодна з Божай задумай і дайсці да поўнай дасканаласці.

3. Неабходнасць служэння чалавеку
У нашыя дні чалавецтва захапляецца сваімі адкрыццямі і сваёй магутнасцю, аднак часта задае сабе хвалюючыя пытанні пра сённяшнюю эвалюцыю свету, пра месца і абавязак чалавека ў сусвеце, пра сэнс яго індывідуальнага ці калектыўнага намагання, урэшце, пра канчатковую мэту рэчаў і людзей. Таму Сабор, пацвярджаючы і выказваючы веру ўсяго Божага народу, сабранага Хрыстом, можа найбольш красамоўна выказаць сваю еднасць, пашану і любоў да ўсёй чалавечай сям’і, у якую ўваходзіць, толькі праз наладжванне з ёй дыялогу па гэтых розных праблемах, прыносячы святло, зачэрпнутае з Евангелля, а таксама даючы чалавецтву збаўчыя сілы, якія Касцёл пад кіраўніцтвам Духа Святога атрымлівае ад свайго Заснавальніка. Чалавечая асоба павінна быць збаўлена, а чалавечае грамадства — адноўлена. Такім чынам, стрыжнем нашага разважання будзе чалавек у яго адзінстве і цэласнасці, з целам і душой, з сэрцам і сумленнем, з розумам і воляй.

Дзеля гэтага Святы Сабор, вызнаючы найвышэйшае пакліканне чалавека і сцвярджаючы, што ў ім пасеяна пэўнае боскае зерне, прапаноўвае чалавецтву шчырае супрацоўніцтва Касцёла для ўстанаўлення ўсеагульнага братэрства, якое адпавядае гэтаму пакліканню. Касцёл не кіруецца тут ніякімі зямнымі амбіцыямі, але імкнецца толькі да аднаго: пад кіраўніцтвам Духа Святога Суцяшыцеля працягваць справу самога Хрыста, які прыйшоў у свет, каб даць сведчанне праўдзе²; каб збаўляць, а не асуджаць; каб служыць, а не каб Яму служылі³.

УВОДНАЯ ЧАСТКА
СТАНОВІШЧА ЧАЛАВЕКА Ў СУЧАСНЫМ СВЕЦЕ

4. Надзея і непакой
Для выканання такога задання Касцёл заўжды павінен даследаваць знакі часу і інтэрпрэтаваць іх у святле Евангелля так, каб быць здольным кожнаму пакаленню даць зразумелы адказ на вечныя пытанні людзей пра сэнс цяперашняга і будучага жыцця і пра іх узаемасувязь. Таму трэба пазнаваць і разумець свет, у якім мы жывем, а таксама яго спадзяванні, памкненні і нярэдка яго драматычны характар. Некаторыя галоўныя рысы сучаснага свету можна вызначыць наступным чынам.

Сёння чалавецтва знаходзіцца на новым этапе сваёй гісторыі, калі глыбокія і хуткія змены паступова ахопліваюць увесь свет. Выкліканыя розумам чалавека і яго творчымі намаганнямі, яны ўздзейнічаюць на самога чалавека, на яго погляды, індывідуальныя і калектыўныя жаданні, на лад яго мыслення і паводзіны ў дачыненні да рэчаў і людзей. Так, мы можам казаць ужо пра сапраўдную сацыяльную і культурную трансфармацыю, якая ўплывае і на рэлігійнае жыццё.

Як пры любым крызісе росту, гэтая трансфармацыя спалучана з сур’ёзнымі цяжкасцямі. Хоць чалавек шырока распасцірае сваю магутнасць, аднак не заўжды яна служыць яму на карысць. Імкнучыся пранікаць глыбей у таямніцы свайго духу, ён часта яшчэ больш губляе ўпэўненасць у сабе. Крок за крокам усё больш выразна адкрываючы законы сацыяльнага жыцця, чалавек вагаецца наконт кірунку, які трэба надаць гэтаму жыццю.

Чалавецтва яшчэ ніколі не было насычана такім вялікім багаццем, магчымасцямі і эканамічнай магутнасцю, аднак дагэтуль вялікая частка жыхароў свету пакутуе ад голаду і галечы, незлічоная колькасць людзей церпіць ад непісьменнасці. Ніколі людзі не мелі такога абвостранага пачуцця свабоды, як сёння, але ў той жа час узнікаюць новыя віды сацыяльнага і духоўнага рабства. Тады як свет так жыва адчувае сваё адзінства і ўзаемазалежнасць паасобных адзінак у неабходнай салідарнасці, яго разрываюць на часткі сілы, якія змагаюцца паміж сабой; бо дагэтуль працягваюцца вострыя супярэчнасці палітычнага, сацыяльнага, эканамічнага, расавага і ідэалагічнага характару, існуе таксама пагроза вайны, якая можа зруйнаваць усё дашчэнту. Побач з актывізацыяй узаемаабмену поглядамі, самі словы, якія выражаюць важнейшыя паняцці, набываюць у розных ідэалогіях дастаткова адрозны сэнс. Урэшце, працягваецца пільны пошук дасканалага зямнога парадку, што, аднак, не суправаджаецца духоўным ростам.

Такое складанае становішча, у якім апынуліся многія сучасныя людзі, перашкаджае ім правільна распазнаваць вечныя каштоўнасці і належным чынам дастасоўваць іх да новых вынаходстваў. Таму іх гняце трывога, калі яны, разарваныя паміж надзеяй і непакоем, задаюць сабе пытанне пра хаду сучасных падзей. Гэтая хада падзей правакуе і нават прымушае людзей даць адказ.

5. Глыбокая змена ўмоў
Сённяшні духоўны непакой і змена жыццёвых умоў звязаны з больш шырокай зменай рэчаіснасці, у выніку чаго ў інтэлектуальнай фармацыі ўсё большае значэнне набываюць дакладныя і прыродазнаўчыя навукі, а таксама антрапалагічныя, а ў практычнай дзейнасці — вытворныя ад іх тэхнічныя магчымасці. Гэты навуковы склад розуму інакш, чым раней, фарміруе культурны характар і лад мыслення. Тэхнічныя ўменні даходзяць да таго, што змяняюць аблічча зямлі і ўжо спрабуюць падпарадкаваць пазазямную прастору.

Чалавечы розум пэўным чынам пашырае сваё панаванне і над часам: сягае ў мінулае шляхам пазнання гісторыі, а ў будучае — уменнем прадбачыць і планаваць. Развіццё біялагічных, псіхалагічных і сацыяльных навук не толькі дапамагае чалавеку ў лепшым самапазнанні, але і падштурхоўвае яго выкарыстоўваць тэхнічныя метады непасрэднага ўплыву на жыццё грамадстваў. У той жа час чалавецтва ўсё больш задумваецца над прагназаваннем і ўпарадкаваннем свайго дэмаграфічнага росту.
Сама гісторыя так паскарае сваю хаду, што паасобныя людзі ледзь паспяваюць за ёй. Лёс чалавечай супольнасці нібы знітоўваецца ў адно і больш не падзяляецца на адасобленыя гісторыі. Так чалавецтва пераходзіць ад пераважна статычнага паняцця парадку рэчаіснасці да больш дынамічнага і эвалюцыйнага, з чаго ўзнікае новы комплекс праблем, які патрабуе новага аналізу і сінтэзу.

6. Змены ў грамадскім ладзе
Традыцыйныя мясцовыя супольнасці, такія як патрыярхальныя сем’і, кланы, плямёны, абшчыны, розныя сходы і сацыяльныя сувязі з кожным днём змяняюцца ўсё больш.

Паступова пашыраецца тып прамысловага грамадства, прыводзячы некаторыя народы да эканамічнага багацця і карэнным чынам змяняючы ўстаноўленыя здаўна паняцці і ўмовы сацыяльнага жыцця. Падобна ўзрастае захапленне гарадскім жыццём і імкненне да яго як з прычыны росту гарадоў і іх насельніцтва, так і праз пашырэнне гарадскога ладу жыцця ў вёсцы.

Новыя і зручнейшыя сродкі сацыяльных зносін спрыяюць пазнанню падзей, вельмі хуткаму і шырокаму распаўсюджванню спосабу мыслення і ўспрымання, выклікаючы шмат ланцуговых рэакцый.

І не трэба недаацэньваць таго, што многія людзі, з розных прычын вымушаныя эмігрыраваць, змяняюць лад свайго жыцця.

Так, няспынна актывізуюцца сувязі людзей паміж сабой і ў той жа час сама сацыялізацыя стварае новыя сувязі, што, аднак, не заўжды спрыяе сталенню асобы і сапраўды асабовым адносінам (персаналізацыі).

Эвалюцыя такога роду выразна выяўляецца ў народах, якія карыстаюцца вынікамі эканамічнага і тэхнічнага прагрэсу, а таксама закранае народы, якія імкнуцца да прагрэсу і жадаюць здабыць для сваіх краін выгоды індустрыялізацыі і урбанізацыі. Гэтыя народы, асабліва калі трымаюцца старажытных традыцый, адначасова адчуваюць імкненне да больш сталага і больш асабістага выкарыстання свабоды.

7. Псіхалагічныя, маральныя і рэлігійныя змены
Змена мыслення і структур часта выклікае аспрэчванне атрыманых дабротаў, асабліва сярод моладзі, якая не раз становіцца нецярплівай і нават бунтуецца пад уплывам унутраных хваляванняў, а ўсведамляючы сваё значэнне ў грамадскім жыцці, стараецца як мага хутчэй стаць яго ўдзельнікам. Таму з кожным днём бацькі і выхаваўцы часта сутыкаюцца з усё большымі цяжкасцямі ў выкананні сваіх абавязкаў.

Установы, законы, спосабы мыслення і ўспрымання, перададзеныя ад продкаў, не заўжды здаюцца адпаведнымі сённяшняму стану рэчаў, таму ўзнікае сур’ёзнае замяшанне ў спосабе і саміх нормах паводзін.

Урэшце, новыя ўмовы закранаюць і само рэлігійнае жыццё. З аднаго боку, магчымасць больш крытычнага разважання ачышчае яго ад магічнага ўспрымання свету і захаваных дагэтуль забабонаў, а таксама патрабуе больш асабістай і актыўнай адданасці ў веры, дзякуючы чаму многія прыходзяць да больш жывога адчування Бога. З другога боку, усё большыя масы практычна адыходзяць ад рэлігіі. У адрозненне ад даўніх часоў, адмаўленне Бога або рэлігіі ці адыход ад іх больш не з’яўляецца чымсьці незвычайным ці выключным, бо сёння гэта нярэдка прадстаўляецца як патрабаванне прагрэсу ці нейкі новы гуманізм. Усё гэта ў многіх краінах выяўляецца не толькі ў поглядах філосафаў, але таксама вельмі шырока ахоплівае літаратуру, мастацтва, інтэрпрэтацыю гуманітарных навук і гісторыю, а таксама дзяржаўныя законы, так што многія гэтым заклапочаны.

8. Нераўнавага ў сучасным свеце
Такая хуткая і часта бязладная змена рэчаіснасці, а таксама само абвостранае ўсведамленне разыходжанняў, існуючых у свеце, нараджае і ўмацоўвае супярэчнасці і нераўнавагу.

Унутры самой асобы часта з’яўляецца нераўнавага паміж сучасным практычным інтэлектам і тэарэтычным спосабам мыслення, якому не ўдаецца ні падпарадкаваць сабе суму сваіх ведаў, ні ўпарадкаваць іх адпаведным чынам у сінтэз. Адначасова нараджаецца нераўнавага паміж клопатам пра практычную эфектыўнасць і патрабаваннямі сумлення, часта таксама паміж умовамі калектыўнага жыцця і патрабаваннямі асабістага мыслення, а таксама разважання. Урэшце, узнікае нераўнавага паміж спецыялізацыяй чалавечай дзейнасці і цэласным бачаннем рэчаіснасці.

У сям’і нараджаюцца непаразуменні, выкліканыя дэмаграфічнымі, эканамічнымі ці сацыяльнымі ўмовамі або канфліктамі пакаленняў, новымі грамадскімі адносінамі паміж мужчынамі і жанчынамі.

Узнікаюць вялікія супярэчнасці паміж расамі, нават паміж рознымі пластамі аднаго грамадства; паміж багатымі і менш заможнымі ці беднымі народамі; урэшце, паміж міжнароднымі інстытутамі, узніклымі з імкнення народаў да спакою, і амбіцыяй пашырэння сваёй ідэалогіі, а таксама калектыўнай хцівасцю, якая існуе ў народах і пэўных супольнасцях.

З гэтага вынікае ўзаемны недавер і варожасць, канфлікты і пакуты, прычынай і ахвярай якіх адначасова з’яўляецца сам чалавек.

9. Усё больш універсальныя жаданні чалавецтва
Між тым шырыцца перакананне, што чалавецтва не толькі можа і павінна ўсё больш падпарадкоўваць сабе матэрыяльны свет, але, больш за тое, яго абавязак — усталяваць такі палітычны, грамадскі і эканамічны лад, які з кожным днём будзе ўсё лепш служыць чалавеку і дапамагаць як адзінкам, так і супольнасцям у сцвярджэнні і ўзрастанні іх уласнай годнасці.

Таму мноства людзей з найвялікшай настойлівасцю дабіваюцца тых дабротаў, недахоп якіх найбольш балюча адчуваюць з прычыны несправядлівасці ці няроўнага размеркавання. Развіццёвыя народы і тыя, што нядаўна здабылі незалежнасць, жадаюць не толькі ў палітычнай, але і ў эканамічнай сферы ўдзельнічаць у дабротах сённяшняй цывілізацыі, а таксама свабодна выконваць сваю ролю ў свеце. Аднак у той жа час з кожным днём павялічваецца дыстанцыя, якая аддзяляе іх ад іншых багацейшых народаў, якія развіваюцца хутчэй, а таксама паглыбляецца вельмі часта эканамічная залежнасць ад іх. Народы, якія пакутуюць ад голаду, звяртаюцца да больш заможных народаў. Жанчыны патрабуюць для сябе юрыдычнай і фактычнай роўнасці з мужчынамі там, дзе яе яшчэ не дасягнулі. Рабочыя і сяляне хочуць не толькі здабываць неабходныя для жыцця сродкі, але і развіваць, працуючы, свае асабістыя дараванні і, больш за тое, мець удзел у арганізацыі эканамічнага, грамадскага, палітычнага і культурнага жыцця. Цяпер упершыню ў гісторыі ўсе народы перакананы, што дасягненні культуры сапраўды могуць і павінны быць справай усіх.

За ўсімі гэтымі патрабаваннямі хаваецца больш глыбокае паўсюднае імкненне: адзінкі і супольнасці прагнуць поўнага і свабоднага жыцця, вартага чалавека, магчымасці карыстацца ўсімі разнастайнымі дабротамі, якія ім можа даць сучасны свет. Акрамя таго, народы прыкладаюць усё большыя намаганні для стварэння нейкай усеагульнай супольнасці.

Так сённяшні свет паказвае сябе адначасова магутным і слабым, здольным да найлепшага і найгоршага, у той час як перад ім распасціраецца шлях да свабоды і няволі, да прагрэсу і рэгрэсу, да братэрства і нянавісці. Больш за тое, чалавек пачынае ўсведамляць, што абавязаны належна кіраваць сіламі, якія сам стварыў і якія могуць прыгнятаць яго або служыць яму. Таму ён ставіць перад сабой пытанні.

10. Глыбокія пытанні чалавецтва
Насамрэч, разлад, ад якога пакутуе сучасны свет, звязаны з больш глыбокім разладам, які караніцца ў сэрцы чалавека. У самім чалавеку змагаюцца розныя стыхіі. З аднаго боку, будучы стварэннем, ён зазнае шматлікія абмежаванні, а з другога боку, з’яўляецца свабодным у сваіх жаданнях і пакліканым да вышэйшага жыцця. Прываблены многімі магчымасцямі, ён увесь час вымушаны выбіраць паміж імі і адмаўляцца ад некаторых з іх. Тым не менш, будучы слабым і грэшным, ён нярэдка робіць тое, чаго не хоча, і не робіць таго, што хацеў бы зрабіць⁴. Таму ён пакутуе ад разладу, што ў самім сабе і выклікае столькі нязгоды ў грамадстве. Вельмі многія людзі, жыццё якіх заражана практычным матэрыялізмам, не хочуць ясна зразумець драматызм такой сітуацыі, а людзям, прыгнечаным галечай, складана задумвацца на гэтым. Многія лічаць, што змогуць знайсці спакой у разнастайных прапанаваных ім тлумачэннях свету. Нарэшце, некаторыя чакаюць сапраўднага і поўнага вызвалення чалавечага роду яго ўласнымі намаганнямі. Яны перакананыя, што будучае панаванне чалавека над зямлёй споўніць усе жаданні ягонага сэрца. Хапае і тых, хто расчараваўся ў сэнсе жыцця, а таму хваліць смеласць тых, хто лічыць чалавечае існаванне пазбаўленым усялякага значэння і спрабуе надаць яму ўсю паўнату сэнсу, абапіраючыся толькі на свой розум. Тым не менш, у сувязі з сучаснай эвалюцыяй свету з кожным днём становіцца ўсё больш тых, хто задае самыя глыбокія пытанні або з новай вастрынёй разважае: чым ёсць чалавек, які сэнс мае цярпенне, зло, смерць, якія надалей існуюць, хоць адбыўся такі прагрэс? Навошта гэтыя перамогі, набытыя такой вялікай цаною? Што чалавек можа даць грамадству, а чаго можа ад яго чакаць? Што адбудзецца пасля гэтага зямнога жыцця?

Касцёл верыць, што Хрыстус, які памёр за ўсіх і ўваскрос⁵, можа праз свайго Духа даць чалавеку святло і сілы, каб ён здолеў адказаць на сваё найвышэйшае пакліканне. Касцёл верыць таксама, што людзям не дадзена іншага імені пад небам, праз якое яны павінны былі б збавіцца⁶. Падобным чынам Касцёл верыць, што ключ, цэнтр і канец усёй чалавечай гісторыі знаходзіцца ў яго Пану і Настаўніку. Больш за тое, Касцёл сцвярджае, што ў аснове ўсіх змен ляжыць шмат нязменных рэчаў, якія маюць свой канчатковы падмурак у Хрысце, які той самы ўчора, сёння і навекі⁷. Таму ў святле Хрыста, вобразе нябачнага Бога, Першародным сярод усяго стварэння⁸, Сабор намерваецца звярнуцца да ўсіх, каб растлумачыць таямніцу чалавека і садзейнічаць у вырашэнні галоўных праблем нашага часу.

ЧАСТКА І
КАСЦЁЛ І ПАКЛІКАННЕ ЧАЛАВЕКА

11. Неабходнасць адказу на заклікі Духа Святога
Народ Божы, натхнёны верай у тое, што яго вядзе Дух Пана, які напаўняе зямлю, стараецца пазнаць сапраўдныя знакі прысутнасці або намераў Божых у падзеях, патрэбах і жаданнях, у якіх удзельнічае разам з іншымі людзьмі нашага часу. Вера асвятляе ўсё новым святлом і адкрывае Божую задуму адносна поўнага паклікання чалавека; таму яна скіроўвае розум да цалкам чалавечых рашэнняў.

Сабор мае намер разгледзець у гэтым святле ў першую чаргу тыя каштоўнасці, якія сёння найбольш цэняцца, а таксама суаднесці іх з іх Божай крыніцай. Тыя каштоўнасці, якія паходзяць ад творчага духу чалавека, дадзенага Богам, вельмі добрыя, але з прычыны сапсаванасці чалавечага сэрца яны нярэдка адыходзяць ад свайго належнага парадку і таму патрабуюць ачышчэння.

Што Касцёл думае пра чалавека? Што здаецца вартым рэкамендацыі для будаўніцтва сучаснага грамадства? Які канчатковы сэнс чалавечай дзейнасці ва ўсім свеце? Гэтыя пытанні чакаюць адказу. З гэтага стане яшчэ больш відавочна, што Божы народ і чалавецтва, у якое ён уваходзіць, аказваюць адзін аднаму ўзаемную падтрымку, так што місія Касцёла — рэлігійная, а таму найбольш чалавечая.

РАЗДЗЕЛ І
ГОДНАСЦЬ ЧАЛАВЕЧАЙ АСОБЫ

12. Чалавек, створаны паводле Божага вобраза
Як веруючыя, так і няверуючыя згодныя ў тым, што ўсе рэчы, якія ёсць на зямлі, падпарадкаваны чалавеку як іх цэнтру і вяршыні. А чым жа ёсць чалавек?

Ён выказаў і працягвае выказваць пра сябе шмат меркаванняў; розных і нават процілеглых, у якіх часта або ўзвышае сябе як абсалютную меру, або прыніжае да роспачы і ў выніку знаходзіцца ў няпэўнасці і неспакоі. Глыбока адчуваючы гэтыя цяжкасці, Касцёл, навучаны Божым Аб’яўленнем, можа даць на іх адказ, які акрэслівае сапраўднае становішча чалавека, тлумачыць яго слабасць і ў той жа час стварае магчымасць належнага прызнання ягонай годнасці і паклікання.

Святое Пісанне вучыць, што чалавек быў створаны «паводле Божага вобраза», што ён здольны пазнаць і любіць свайго Стварыцеля і ўстаноўлены Ім як гаспадар усіх зямных стварэнняў⁹ , каб панаваць над імі і карыстацца імі, праслаўляючы Пана¹⁰ . «Чым ёсць чалавек, што Ты пра яго памятаеш, і сын чалавечы, што Ты ўзгадваеш пра яго? Ты ўчыніў яго мала меншым ад анёлаў, славаю і веліччу ўвянчаў яго. Паставіў яго валадаром над справай рук Тваіх, усё паклаў яму пад ногі» (Пс 8, 5-7).

Але Бог не стварыў чалавека самотным, паколькі ад пачатку «мужчынам і жанчынай стварыў іх» (Быц 1, 27); а іх саюз з’яўляецца першай формай супольнасці асоб. Чалавек па сваёй глыбокай сутнасці — грамадская істота, таму без адносін з іншымі не можа ні жыць, ні развіваць сваіх дараванняў.

Так, Бог, як зноў чытаем на старонках Святога Пісання, убачыў «усё, што зрабіў, і было яно вельмі добрым» (Быц 1, 31).

13. Грэх
Аднак чалавек, створаны Богам у справядлівасці, па намове злога духа ўжо ў пачатку гісторыі злоўжыў сваёй свабодай, супрацьпастаўляючы сябе Богу і жадаючы дасягнуць сваёй мэты па-за Ім. Пазнаўшы Бога, людзі не ўшанавалі Яго як Бога, бо было зацемнена іх неразумнае сэрца і яны служылі хутчэй стварэнню, чым Стварыцелю¹¹. Тое, што ведаем дзякуючы Божаму Аб’яўленню, згоднае з нашым досведам. Чалавек, узіраючыся ў сваё сэрца, заўважае, што ён схільны да злога і занураны ў разнастайнае зло, якое не можа паходзіць ад добрага Стварыцеля. Адмаўляючыся прызнаць Бога сваім пачаткам, чалавек разбураў і належны парадак, што вядзе яго да канчатковай мэты, а таксама ўсё сваё стаўленне да самога сябе, да іншых людзей і да створанай рэчаіснасці.

Таму чалавек унутрана падзелены. З гэтай жа прычыны ўсё жыццё людзей, індывідуальнае і калектыўнае, уяўляецца як барацьба, прытым драматычная барацьба паміж дабром і злом, паміж святлом і цемрай. Больш за тое, чалавек адкрывае, што сам па сабе ён няздольны эфектыўна змагацца са злом, так што кожны адчувае сябе як бы закутым у кайданы. Але сам Пан прыйшоў, каб вызваліць і ўзмацніць чалавека, унутрана аднаўляючы яго і выкідаючы прэч князя гэтага свету (пар. Ян 12, 31), які трымаў чалавека ў рабстве граху¹². Грэх прыніжае чалавека, аддаляе яго ад дасягнення паўнаты.

У святле гэтага Аб’яўлення знаходзіць сваё канчатковае тлумачэнне адначасова ўзнёслае пакліканне і глыбокая гаротнасць, якія зазнаюць людзі.

14. Прырода чалавека
Адзіны целам і душой, чалавек злучае ў сваёй цялеснай натуры элементы матэрыяльнага свету, якія праз яго дасягаюць вяршыні і ўздымаюць голас у добраахвотным праслаўленні Стварыцеля¹³. Таму чалавеку нельга пагарджаць цялесным жыццём, але, наадварот, ён павінен лічыць сваё цела створаным Богам і прызначаным для ўваскрашэння ў апошні дзень, добрым і вартым павагі. Аднак чалавек, зранены грахом, перажывае бунт цела. Так, сама годнасць чалавека патрабуе, каб ён праслаўляў Бога ў сваім целе¹⁴ і не дазваляў яму падпарадкоўвацца дрэнным схільнасцям свайго сэрца.

Чалавек не памыляецца, калі лічыць сябе вышэйшым за цялесныя рэчы, а не толькі часцінкай прыроды ці ананімным элементам чалавечай супольнасці. Сваім унутраным светам чалавек пераўзыходзіць увесь свет рэчаў, а дасягае гэтай унутранай глыбіні, калі звяртаецца да свайго сэрца, дзе яго чакае Бог, які даследуе сэрца¹⁵, і дзе ён сам перад вачыма Бога вырашае ўласны лёс. Такім чынам, прызнаючы ў сабе духоўную і несмяротную душу, ён не дазваляе ашукаць сябе зманлівай фікцыяй, якая вынікае толькі з фізічных і сацыяльных умоў, але, наадварот, дасягае самай праўдзівай сутнасці рэчаў.

15. Годнасць розуму, праўда і мудрасць
Чалавек слушна думае, што праз удзел у святле Божага розуму ён перавышае сваім інтэлектам свет рэчаў. Дзякуючы нястомнаму практыкаванню свайго творчага духу ён сапраўды зайшоў далёка, асабліва ў эмпірычных навуках, тэхніцы і вольных мастацтвах. У наш час ён дасягнуў значных поспехаў, асабліва ў даследаванні і падпарадкаванні сабе матэрыяльнага свету. Аднак чалавек заўжды шукаў і знаходзіў глыбейшую праўду. Бо розум не абмяжоўваецца знешнім пазнаннем, але, хоць ён часткова зацемнены і аслаблены грахом, можа з сапраўднай пэўнасцю зразумець пазнаную рэчаіснасць.

Урэшце, інтэлект чалавечай асобы ўдасканальваецца і павінен удасканальвацца праз мудрасць, якая лагодна схіляе розум чалавека шукаць і любіць усё праўдзівае і добрае. Напоены мудрасцю, чалавек праз бачныя рэчы спасцігае нябачныя.

Наша эпоха больш за папярэднія патрабуе такой мудрасці, каб усё, што адкрывае чалавек, станавілася больш чалавечным. Будучы лёс свету будзе пад пагрозай, калі людзі не стануць мудрэйшымі. Акрамя таго, трэба адзначыць, што многія народы, эканамічна бяднейшыя, але багацейшыя на мудрасць, могуць прынесці іншым надзвычай шмат карысці.

Дзякуючы дару Духа Святога чалавек праз веру прыходзіць да сузірання і разумення таямніцы Божага намеру¹⁶.

16. Годнасць сумлення
У глыбіні сумлення чалавек адкрывае закон, які не сам ён устанавіў, але якому павінен падпарадкоўвацца і голас якога, што кліча яго заўжды там, дзе неабходна, павінен любіць і рабіць дабро, а зла пазбягаць. Гэты закон гучыць у вушах сэрца: гэта рабі, а таго пазбягай. Чалавек мае ў сваім сэрцы закон, запісаны Богам, паслухмянасць якому і ёсць сама годнасць, і паводле яго чалавек будзе асуджаны¹⁷. Сумленне — гэта самы таемны асяродак чалавека і яго святыня, дзе ён знаходзіцца сам-насам з Богам, голас якога гучыць у глыбіні яго душы¹⁸. Праз сумленне дзіўным чынам становіцца вядомым той закон, які выконваецца праз любоў да Бога і бліжняга¹⁹. Праз вернасць сумленню хрысціяне яднаюцца з іншымі людзьмі ў пошуку праўды і згоднага з праўдай вырашэння шматлікіх маральных праблем, якія ўзнікаюць у жыцці асобных людзей і ў грамадскім суіснаванні. Таму чым больш перамагае правільнае сумленне, тым далей асобы і групы адыходзяць ад сляпога суджэння і стараюцца дастасавацца да аб’ектыўных норм маральнасці. Аднак часта здараецца, што сумленне памыляецца ў выніку непераадольнага няведання, але не страчвае праз гэта сваёй годнасці. Гэтага нельга сказаць у выпадку, калі чалавек мала клапоціцца пра пошук праўды і дабра, а яго прызвычаенае да граху сумленне паволі амаль заглушаецца.

17. Значнасць свабоды
Чалавек можа вярнуцца да дабра толькі дабравольна, і гэтую свабоду вельмі цэняць і горача абараняюць, сапраўды слушна, нашы сучаснікі. Аднак часта свабода ўспрымаецца фальшыва: як магчымасць рабіць усё, што толькі спадабаецца, нават зло. Але сапраўдная свабода — гэта асаблівы знак Божага вобраза ў чалавеку. Бог захацеў пакінуць чалавека ў руках ягонай рады²⁰, каб ён шукаў свайго Стварыцеля па сваім жаданні і, трымаючыся Яго, добраахвотна прыходзіў да поўнай і благаслаўлёнай дасканаласці. Таму годнасць чалавека патрабуе, каб ён, узрушаны і натхнёны знутры, а не пад уплывам сляпога ўнутранага імпульсу або наогул знешняга прымусу дзейнічаў паводле свядомага і свабоднага выбару, гэта значыць асабіста. Чалавек набывае такую свабоду, калі, вызваляючыся ад усякага рабства страсцей, імкнецца да сваёй мэты шляхам свабоднага выбару дабра, а таксама дзейсна і з належнай стараннасцю забяспечвае сабе адпаведную падтрымку. Чалавечая свабода, зраненая грахом, толькі з дапамогай Божай ласкі можа зрабіць гэтую скіраванасць да Бога поўнасцю дзейснай. Перад Божым судом кожны павінен будзе адказаць за сваё жыццё паводле таго, рабіў ён дабро ці зло²¹.

18. Таямніца смерці
Таямніца чалавечага лёсу найбольш адкрываецца перад абліччам смерці. Чалавека мучаць не толькі пакуты і будучы расклад цела, але яшчэ ў большай ступені страх знікнуць назаўжды. Яго сэрца інстынктыўна робіць слушны выбар, адкідаючы жахлівае поўнае знішчэнне і канчатковае знікненне сваёй асобы. Паколькі насенне вечнасці, якое ён носіць у сабе, нельга звесці толькі да матэрыі, яно паўстае супраць смерці. Усе намаганні тэхнікі, хоць і вельмі карысныя, не могуць суняць непакою чалавека: падаўжэнне біялагічнага даўгалецця не можа задаволіць прагі будучага жыцця, што непазбыўна крыецца ў сэрцы.

Хоць перад смерцю марныя ўсе фантазіі, аднак Касцёл, навучаны Божым Аб’яўленнем, сцвярджае, што чалавек быў створаны Богам для шчаслівай мэты па-за межамі зямной нядолі²². Больш за тое, хрысціянская вера вучыць, што цялесная смерць, ад якой чалавек быў бы свабодны, калі б не зграшыў, будзе пераможана, калі ўсемагутны і міласэрны Збаўца верне чалавеку збаўленне, страчанае з яго віны. Бог клікаў і кліча чалавека далучыцца да Яго ўсёй сваёй натурай у вечнай супольнасці нятленнага Божага жыцця. Гэтую перамогу здабыў уваскрослы да жыцця Хрыстус, які сваёю смерцю вызваліў чалавека ад смерці²³. Таму вера, заснаваная на салідных падставах, дае кожнаму разважліваму чалавеку адказ на яго занепакоенасць будучым лёсам. У той жа час яна дае ў Хрысце магчымасць мець зносіны з умілаванымі братамі, якіх ужо забрала смерць, даючы надзею, што яны дасягнулі сапраўднага жыцця ў Богу.

19. Формы і карані атэізму
Асабліва ўзвышае чалавечую годнасць яго пакліканне да супольнасці з Богам. Чалавек ужо ад самага пачатку запрошаны да размовы з Богам: ён існуе толькі таму, што Бог з любові стварыў яго і заўсёды захоўвае; а жыве цалкам паводле праўды, калі добраахвотна прызнае гэту любоў і давяраецца свайму Стварыцелю. Аднак многія нашы сучаснікі не заўважаюць гэтай глыбокай і жыццёвай сувязі з Богам або адкрыта адкідаюць яе, таму атэізм трэба залічыць да самых сур’ёзных рэалій гэтага часу і даследаваць глыбей.

Словам «атэізм» абазначаюцца з’явы, якія вельмі істотна адрозніваюцца паміж сабой. Адны выразна адмаўляюць Бога, другія лічаць, што чалавек не можа сцвярджаць пра Яго нічога пэўнага. Іншыя даследуюць пытанне пра Бога такім метадам, каб яно здавалася бессэнсоўным. Многія, неадпаведным чынам парушаючы мяжу пазітыўных навук, спрабуюць тлумачыць усё шляхам навуковага пазнання ці, наадварот, не дапускаюць існавання наогул ніякай абсалютнай праўды. Некаторыя настолькі ўзвышаюць чалавека, што вера ў Бога нібы траціць сілу, і яны, здаецца, больш схільныя да сцвярджэння чалавека, чым да адмаўлення Бога. Іншыя прыдумваюць сабе такі вобраз Бога, што гэтая выдумка, якую адкідаюць, ніякім чынам не з’яўляецца Богам Евангелля. Іншыя зусім далёкія ад пытання пра Бога, паколькі, здаецца, не адчуваюць рэлігійнага непакою і не разумеюць, чаму яны павінны думаць пра рэлігію. Акрамя таго, атэізм нярэдка ўзнікае з бурнага пратэсту супраць зла ў свеце або з несправядлівага надання пэўным чалавечым дабротам статуса абсалюту, так што яны ўжо ўспрымаюцца як сам Бог. Сённяшняя цывілізацыя не толькі сама па сабе, а хутчэй з-за празмернага клопату пра зямныя справы можа ўскладняць доступ да Бога.

Напэўна не пазбаўлены віны тыя, хто намаганнем сваёй волі закрывае для Бога сваё сэрца і пазбягае рэлігійных пытанняў насуперак голасу свайго сумлення; аднак і самі вернікі часта нясуць за гэта адказнасць. Атэізм, калі яго разглядаць цалкам, не з’яўляецца чымсьці першапачатковым, а хутчэй узнікае з розных прычын, у тым ліку і крытычнай рэакцыі супраць рэлігій, а ў некаторых краінах асабліва супраць хрысціянства. У такім паходжанні атэізму немалую ролю могуць адыгрываць вернікі, калі ў выніку занядбанага рэлігійнага выхавання, або фальшывага прадстаўлення навукі веры, або недахопаў у іх уласным рэлігійным, маральным ці грамадскім жыцці яны хутчэй засланяюць, чым паказваюць сапраўднае аблічча Бога і рэлігіі.

20. Сістэматычны атэізм
Сучасны атэізм часта набывае сістэматычную форму, якая, акрамя іншых спраў, даводзіць пастулат аўтаноміі чалавека аж да таго, што перашкаджае прызнаць любую яго залежнасць ад Бога. Прыхільнікі такога атэізму сцвярджаюць, што свабода заключаецца ў тым, каб чалавек быў самамэтай, адзіным будаўніком і дэміургам сваёй гісторыі. Гэта, як мяркуюць, ніяк не стасуецца з прызнаннем Пана, здзяйсняльніка і мэты ўсіх рэчаў, ці, па меншай меры, робіць такое прызнанне абсалютна лішнім. Гэтай дактрыне можа спрыяць пачуццё магутнасці, якое дае чалавеку сённяшні тэхнічны прагрэс.

Сярод форм сённяшняга атэізму трэба ўзгадаць тую, якая чакае вызвалення чалавека перадусім праз яго эканамічную і сацыяльную незалежнасць. Сцвярджаецца, што гэтаму вызваленню па сваёй сутнасці перашкаджае рэлігія, паколькі, абуджаючы ў чалавеку надзею на будучае, ілюзорнае жыццё, адштурхоўвае яго ад будаўніцтва зямной дзяржавы. Таму прыхільнікі такой дактрыны, калі прыходзяць да ўлады, гвалтоўна змагаюцца з рэлігіяй, пашыраючы атэізм таксама з выкарыстаннем, асабліва ў выхаванні моладзі, тых сродкаў уціску, якімі валодае публічная ўлада.

21. Стаўленне Касцёла да атэізму
Касцёл, верна адданы як Богу, так і людзям, не можа перастаць з усёй моцы аспрэчваць, як аспрэчваў і раней, тыя балючыя згубныя дактрыны і дзейнасць, якія супярэчаць розуму і агульначалавечаму досведу, а таксама скідаюць чалавека з вышыні яго прыроджанай годнасці²⁴.

Аднак Касцёл імкнецца зразумець уласцівыя мысленню атэістаў прычыны адмаўлення Бога, усведамляючы важнасць пытанняў, якія ставіць атэізм, і кіруючыся любоўю да людзей, лічыць, што іх неабходна сур’ёзна і глыбока прааналізаваць.

Касцёл сцвярджае, што прызнанне Бога абсалютна не супярэчыць чалавечай годнасці, паколькі гэтая годнасць мае пачатак і ўдасканальваецца ў самім Богу. Бог Стварыцель змясціў чалавека, разумнага і свабоднага, у грамадстве; але чалавек, як сын, перадусім пакліканы да супольнасці з Богам і да ўдзелу ў Яго шчасці. Акрамя таго, Касцёл навучае, што эсхаталагічная надзея не змяншае важнасці зямных спраў, а хутчэй падтрымлівае іх выкананне новай матывацыяй. Затое адсутнасць Божага падмурку і надзеі на вечнае жыццё вельмі сур’ёзна шкодзіць годнасці чалавека, як гэта сёння часта назіраецца, а загадка жыцця і смерці, віны і пакутаў застаецца нявырашанай, з-за чаго людзі нярэдка трапляюць у роспач.

Тады кожны чалавек застаецца для сябе цьмяна ўсвядомленым пытаннем без адказу. У пэўныя моманты, асабліва пры важнейшых падзеях жыцця, ніхто не можа цалкам пазбегнуць гэтага пытання. Вычарпальны і абсалютна ясны адказ дае сам Бог, які заклікае чалавека задумацца глыбей і шукаць з большай пакорай.

Лекаў ад атэізму трэба шукаць як у належным выкладанні вучэння, так і ў беззаганным жыцці Касцёла і яго членаў. Абавязак Касцёла — паказваць прысутнасць і рабіць як бы відавочным Бога Айца і Яго ўцелаўлёнага Сына праз няспыннае аднаўленне і ачышчэнне пад кіраўніцтвам Духа Святога²⁵. Гэта дасягаецца перадусім сведчаннем веры, жывой і сталай, падрыхтаванай бачыць цяжкасці і пераадольваць іх. Цудоўнае сведчанне такой веры давалі і даюць шматлікія мучанікі. Такая вера павінна паказваць сваю плённасць, пранікаючы ва ўсё жыццё вернікаў, нават у свецкае, і пабуджаючы іх да справядлівасці і любові, асабліва ў дачыненні да патрабуючых. Урэшце, выяўленню Божай прысутнасці найбольш садзейнічае братэрская любоў вернікаў, якія адзінадушна супрацоўнічаюць дзеля веры Евангелля²⁶ і становяцца знакам еднасці.

Касцёл цалкам адкідае атэізм, аднак шчыра вызнае, што ўсе людзі, веруючыя і няверуючыя, павінны рабіць належны ўклад у будаўніцтва гэтага свету, у якім разам жывуць; а гэта не можа адбывацца без шчырага і мудрага дыялогу. Таму Касцёл засмучае падзел на веруючых і няверуючых, які несправядліва ўводзяць некаторыя кіраўнікі дзяржаў, не прызнаючы фундаментальных правоў чалавечай асобы. Для веруючых Касцёл патрабуе свабоды дзейнасці, каб ім дазвалялася будаваць святыню Бога ў гэтым свеце. Атэістаў жа прыязна запрашае з адкрытым сэрцам разважаць над Хрыстовым Евангеллем.

Касцёл выдатна ўсведамляе, што яго пасланне адпавядае самым патаемным жаданням чалавечага сэрца, паколькі абараняе годнасць чалавечага паклікання, вяртаючы надзею тым, хто ўжо ўсумніўся ў сваім вышэйшым прызначэнні. Яго пасланне не толькі не прыніжае чалавека, але нясе для яго святло, жыццё і свабоду, і нішто іншае не здольнае задаволіць чалавечае сэрца: «Ты зрабіў нас для сябе», Пане, «і неспакойнае сэрца наша, пакуль не адпачне ў Табе»²⁷.

22. Хрыстус — Новы Чалавек
Таямніца чалавека па-сапраўднаму высвятляецца толькі ў таямніцы ўцелаўлёнага Слова. Адам, першы чалавек, быў вобразам будучага²⁸, а менавіта Хрыста Пана. Хрыстус, новы Адам, у самім аб’яўленні таямніцы Айца і Яго любові поўнасцю паказвае чалавека самому чалавеку і адкрывае яму яго найвышэйшае пакліканне. Таму зусім не дзіўна, што ў Ім згаданыя вышэй праўды знаходзяць сваю крыніцу і дасягаюць вяршыні.

Той, хто ёсць «вобразам нябачнага Бога» (Клс 1, 15)²⁹, з’яўляецца дасканалым чалавекам, які вярнуў сынам Адама Божае падабенства, скажонае першым грахом. Паколькі ў Ім прынятая чалавечая натура не знікла³⁰, тым самым яна ўздымаецца таксама ў нас да высокай годнасці. Бо Ён, Сын Божы, праз сваё ўцелаўленне пэўным чынам аб’яднаўся з кожным чалавекам. Ён працаваў чалавечымі рукамі, думаў чалавечым розумам, дзейнічаў чалавечай воляй³¹, любіў чалавечым сэрцам. Народжаны з Дзевы Марыі, Ён сапраўды стаў адным з нас, падобны да нас ва ўсім, акрамя граху³².

Бязвінны Баранак сваёй добраахвотна пралітай крывёй заслужыў нам жыццё, і ў Ім Бог прымірыў нас з сабой і паміж намі самімі³³, а таксама вырваў з рабства д’ябла і граху, так што кожны з нас можа сказаць разам з Апосталам: «Сын Божы „палюбіў мяне і аддаў сябе за мяне“ (Гал 2, 20)». Пакутуючы за нас, Ён не толькі даў прыклад, каб мы ішлі следам за Ім³⁴, але і адкрыў нам новы шлях, і калі мы ідзем па ім, то жыццё і смерць асвячаюцца і набываюць новы сэнс.

Хрысціянін, прыпадобніўшыся да вобраза Сына, Першароднага сярод многіх братоў³⁵, атрымлівае «пачаткі Духа» (Рым 8, 23), якія робяць яго здольным выконваць новы закон любові³⁶. Праз гэтага Духа, які ёсць «задаткам спадчыны» (Эф 1, 14), увесь чалавек унутрана аднаўляецца да самага «адкуплення цела» (Рым 8, 23): «Калі Дух таго, хто ўваскрасіў Хрыста з мёртвых, жыве ў вас, дык той, хто ўваскрасіў Хрыста з мёртвых, ажывіць і вашыя смяротныя целы праз Духа свайго, які жыве ў вас» (Рым 8, 11)³⁷. Хрысціянінам безумоўна кіруе неабходнасць і абавязак змагацца супраць зла, зазнаючы многія няшчасці, а таксама смерць. Але далучаны да Пасхальнай таямніцы, прыпадобнены да Хрыстовай смерці, ён, умацаваны надзеяй, дойдзе да ўваскрашэння³⁸.

Гэта датычыць не толькі хрысціянаў, але і ўсіх людзей добрай волі, у чыіх сэрцах нябачным чынам дзейнічае ласка³⁹. Бо калі Хрыстус памёр за ўсіх⁴⁰ і калі канчатковае пакліканне чалавека сапраўды адно, а менавіта боскае, тады мы павінны прызнаць, што Дух Святы дае ўсім магчымасць далучыцца да Пасхальнай таямніцы вядомым Богу чынам.

Такая і настолькі вялікая ёсць таямніца чалавека, якая заззяла вернікам праз хрысціянскае Аб’яўленне. Значыць, праз Хрыста і ў Хрысце раскрываецца загадка пакутаў і смерці, якая прыгнятае нас па-за Ягоным Евангеллем. Хрыстус уваскрос, сваёй смерцю знішчыўшы смерць, і шчодра адарыў нас жыццём⁴¹, каб мы, як сыны ў Сыне, усклікалі ў Духу: «Абба, Ойча!»⁴²

РАЗДЗЕЛ ІІ
ЧАЛАВЕЧАЯ СУПОЛЬНАСЦЬ

23. Мэты Сабору
Да асаблівасцяў сённяшняга свету залічваецца актывізацыя адносінаў паміж людзьмі, развіццю якіх вельмі спрыяе сучасны тэхнічны прагрэс. Аднак братэрскі дыялог паміж людзьмі ажыццяўляецца не дзякуючы гэтаму прагрэсу, але праз глыбейшую еднасць асоб, якая патрабуе ўзаемнай павагі ў дачыненні да іх духоўнай годнасці. Хрысціянскае Аб’яўленне аказвае вялікую дапамогу ў развіцці гэтай еднасці паміж асобамі, і ў той жа час вядзе нас да глыбейшага разумення законаў грамадскага жыцця, якія Стварыцель запісаў у духоўнай і маральнай натуры чалавека.

Паколькі нядаўнія дакументы Настаўніцкага Інстытута Касцёла больш падрабязна выклалі яго вучэнне пра чалавечае грамадства⁴³, Сабор нагадвае толькі некаторыя, больш прынцыповыя праўды і тлумачыць іх падставы ў святле Аб’яўлення. Пасля засяроджваецца на некаторых высновах, якія маюць сёння асаблівае значэнне.

24. Супольнасны характар паклікання чалавека ў Божым плане
Бог, які па-бацькоўску клапоціцца пра ўсё, хацеў, каб усе людзі ўтваралі адну сям’ю і ставіліся адно да аднаго па-братэрску. Усе яны створаны паводле вобраза Бога, які «стварыў з аднаго ўвесь род чалавечы, каб жыў на ўсёй паверхні зямлі» (Дз 17, 26), і пакліканы да адной і той жа мэты, гэта значыць да самога Бога.

Таму любоў да Бога і бліжняга — гэта першая і найвялікшая запаведзь. Святое Пісанне вучыць, што любоў да Бога неадрыўная ад любові да бліжняга. «Усе іншыя запаведзі змяшчаюцца ў адным наказе: „Любі бліжняга твайго, як самога сябе“. Любоў не чыніць бліжняму зла; любоў ёсць выкананнем Закону» (Рым 13, 9-10; пар. 1 Ян 4, 20). Значнасць гэтага даказвае тое, што людзі з кожным днём усё больш узаемазалежныя, а свет усё цясней аб’ядноўваецца.

Калі Пан Езус моліцца да Айца, каб «былі адно, як і Мы адно» (Ян 17, 21-22), Ён адкрывае перад чалавечым розумам недасяжныя перспектывы і ўказвае на пэўнае падабенства паміж еднасцю Боскіх асоб і еднасцю дзяцей Божых, з’яднаных у праўдзе і любові. Гэтае падабенства паказвае, што чалавек, будучы адзіным на зямлі стварэннем, якога Бог хацеў дзеля яго самога, не можа знайсці самога сябе інакш, як толькі праз шчыры дар самога сябе⁴⁴.

25. Узаемазалежнасць чалавечай асобы і чалавечага грамадства
З сацыяльнай сутнасці чалавека вынікае ўзаемазалежнасць паміж развіццём чалавечай асобы і грамадства. Чалавечая асоба ёсць і павінна быць пачаткам, суб’ектам і мэтай усіх сацыяльных інстытутаў, бо па сваёй сутнасці яна мае неад’емную патрэбу ў грамадскім жыцці⁴⁵. Паколькі грамадскае жыццё арганічна ўласціва чалавеку, ён узрастае ва ўсіх сваіх дараваннях і здольны споўніць сваё пакліканне праз адносіны з іншымі, праз узаемныя паслугі і размову з братамі.

Сярод неабходных для ўдасканалення чалавека сацыяльных сувязяў адны — сям’я і палітычная супольнасць — больш адпавядаюць непасрэдна яго найглыбейшай сутнасці; іншыя паходзяць з яго свабоднай волі. У нашу эпоху штодня з розных прычын памнажаюцца ўзаемасувязі і ўзаемазалежнасці, у выніку чаго паўстаюць розныя аб’яднанні, а таксама інстытуты публічнага ці прыватнага характару. Гэты факт, які называецца сацыялізацыяй, хоць і не пазбаўлены небяспекі, аднак прыносіць шмат карысці для ўмацавання і ўзбагачэння якасцяў чалавечай асобы і для аховы яе правоў⁴⁶.

Хоць людзі шмат атрымліваюць ад сацыяльнага жыцця для спаўнення свайго паклікання, у тым ліку рэлігійнага, аднак нельга аспрэчыць, што часта яны адыходзяць ад дабра і схіляюцца да зла з-за сацыяльных умоў, у якіх жывуць і ў якіх гадаваліся змалку. Не выклікае сумнення, што частыя парушэнні грамадскага ладу вынікаюць у нейкай ступені з самога напружання ў эканамічных, палітычных і сацыяльных структурах. Аднак іх глыбейшая крыніца хаваецца ў ганарыстасці і эгаізме чалавека, якія таксама ўносяць разлад у сацыяльную сферу. Там, дзе парадак рэчаў заражаны наступствамі граху, чалавек ад нараджэння схільны да зла, знаходзіць новыя падставы для граху, якія нельга пераадолець без настойлівых намаганняў і без дапамогі ласкі.

26. Умацаванне агульнага дабра
З усё больш цеснай узаемазалежнасці, якая з кожным днём паволі ахоплівае ўвесь свет, вынікае, што агульнае дабро (сукупнасць умоў грамадскага жыцця, якія дазваляюць супольнасцям ці індывідуумам паўней і лягчэй дасягнуць уласнай дасканаласці) становіцца сёння ўсё больш універсальным і фарміруе правы і абавязкі, якія датычаць усяго чалавецтва. Кожная сацыяльная група павінна ўлічваць патрэбы і законныя імкненні іншых груп, больш за тое, агульнае дабро ўсёй чалавечай сям’і⁴⁷.

У той жа час узрастае ўсведамленне выключнай годнасці чалавечай асобы, паколькі яна перавышае ўсе рэчы, а яе правы і абавязкі маюць універсальны і непарушны характар. Таму неабходна зрабіць даступным чалавеку ўсё тое, што яму патрэбна для сапраўднага чалавечага жыцця: харчаванне, адзенне, жыллё, права на свабодны выбар стану і на заснаванне сям’і, на выхаванне і працу, на добрае імя і павагу, на праўдзівую інфармацыю і на паводзіны паводле правільных нормаў свайго сумлення, на абарону прыватнага жыцця і на справядлівую свабоду таксама ў рэлігійнай сферы.

Таму сацыяльны лад і яго развіццё заўжды павінны няспынна скіроўвацца да дабра асоб, г. зн. парадак рэчаў павінен падпарадкоўвацца парадку асоб, а не наадварот. Сам Пан указвае на гэта, калі кажа, што шабат устаноўлены для чалавека, а не чалавек для шабату⁴⁸. Гэты парадак трэба з кожным днём развіваць, абапіраць на праўдзе, будаваць у справядлівасці, ажыўляць любоўю; у свабодзе ж неабходна ўсё паўней знаходзіць гуманную раўнавагу⁴⁹. Каб выканаць гэта, неабходна распачаць аднаўленне менталітэту і глабальныя змены грамадскага жыцця.

Божы Дух, якія з цудоўнай прадбачлівасцю кіруе хадой часу і аднаўляе аблічча зямлі, дапамагае гэтай эвалюцыі. А евангельская закваска абуджала і абуджае ў сэрцы чалавека неўтаймаванае патрабаванне годнасці.

27. Павага да чалавечай асобы
Пераходзячы да практычных і найбольш актуальных высноў, Сабор падкрэслівае павагу да чалавека. Кожны павінен без ніякага выключэння ставіцца да бліжняга як да сябе самога, маючы на ўвазе перадусім захаванне ягонага жыцця і сродкаў для яго годнага вядзення⁵⁰, каб не наследаваць вядомага багача, які зусім не клапаціўся пра беднага Лазара⁵¹.

Асабліва ў наш час прыспешвае абавязак, каб мы станавіліся бліжнімі кожнага без выключэння чалавека і актыўна служылі яму: ці гэта пакінуты ўсімі стары, ці беспадстаўна пагарджаны рабочы-іншаземец, ці выгнаннік, ці народжанае з незаконнай сувязі дзіця, якое незаслужана пакутуе за грэх, учынены не ім; ці гэта галодны, які звяртаецца да нашага сумлення, нагадваючы словы Пана: «Што вы зрабілі аднаму з гэтых братоў Маіх меншых, вы Мне зрабілі» (Мц 25, 40).

Больш за тое, усё, што скіравана супраць самога жыцця: забойствы, генацыд, аборт, эўтаназія і добраахвотнае самагубства; усё, што парушае цэласнасць чалавечай асобы: калецтва, фізічныя і маральныя катаванні, спробы псіхічнага гвалту; усё, што прыніжае годнасць чалавечай асобы: бесчалавечныя ўмовы жыцця, несправядлівыя арышты, дэпартацыі, рабства, прастытуцыя, гандаль жанчынамі і дзецьмі, а таксама негуманныя ўмовы працы, пры якіх працаўнікоў разглядаюць толькі як інструмент выгады, а не як свабодных, адказных асоб, — усе гэтыя і да іх падобныя справы і практыкі з’яўляюцца ганебнымі. Скажаючы чалавечую цывілізацыю, яны хутчэй ганьбяць тых, хто гэтак чыніць, чым тых, хто зазнае крыўду, і найбольш супярэчаць хвале Стварыцеля.

28. Павага і любоў у дачыненні да іншадумцаў
Тых, хто ў грамадскіх, палітычных ці нават рэлігійных справах думае і чыніць інакш, чым мы, неабходна таксама паважаць і любіць; бо чым глыбей у духу прыязнасці і любові мы зразумеем іх лад мыслення, тым лягчэй будзе ўступіць з імі ў дыялог.

Зразумела, гэтая любоў і добразычлівасць зусім не павінны рабіць нас абыякавымі да праўды і дабра. Наадварот, сама любоў прыспешвае вучняў Хрыста абвяшчаць усім людзям збаўчую праўду. Аднак трэба адрозніваць памылку, якую заўжды неабходна адкідаць, ад таго, хто памыляецца, але надалей захоўвае годнасць асобы, нават калі ён паддаўся фальшывым ці менш дакладным рэлігійным поглядам⁵². Бог — адзіны Суддзя, які даследуе сэрцы, таму Ён забараняе нам выносіць прысуд наконт чыёйсьці ўнутранай віны⁵³.

Вучэнне Хрыста патрабуе, каб мы даравалі крыўды, і пашырае запаведзь любові на ўсіх непрыяцеляў, што ёсць наказам Новага Закону: «Вы чулі, што сказана: любі бліжняга свайго і ненавідзь ворага свайго. А Я кажу вам: любіце ворагаў вашых і маліцеся за тых, хто пераследуе вас» (Мц 5, 43-44)⁵⁴.

29. Істотная роўнасць усіх людзей і сацыяльная справядлівасць
Паколькі ўсе людзі, надзеленыя разумнай душой і створаныя паводле Божага вобраза, маюць адну і тую ж натуру і паходжанне і, адкупленыя Хрыстом, цешацца адным і тым жа пакліканнем і прызначэннем, трэба ўсё больш прызнаваць асноўную роўнасць паміж людзьмі.

Канешне, не ўсе людзі роўныя паводле сваіх фізічных магчымасцяў і разнастайнасці інтэлектуальных і маральных сіл. Аднак трэба пераадольваць і знішчаць ўсялякую форму дыскрымінацыі асноўных правоў чалавечай асобы: сацыяльную, культурную, паводле полу, расы, колеру скуры, сацыяльнага становішча, мовы ці рэлігіі, паколькі яны супярэчаць Божаму плану. Сапраўды засмучае тое, што асноўныя правы асобы не ўсюды забяспечваюцца належным чынам. Так бывае, напрыклад, тады, калі жанчыне адмаўляюць у праве свабоднага выбару мужа ці стану або ў доступе да выхавання і адукацыі нароўні з мужчынам.

Больш за тое, хоць паміж людзьмі існуюць справядлівыя адрозненні, роўная годнасць асоб патрабуе, каб усталёўваліся больш чалавечныя і справядлівыя ўмовы жыцця. Бо празмерная эканамічная і сацыяльная няроўнасць членаў ці народаў адной чалавечай сям’і штурхае да граху і супярэчыць сацыяльнай справядлівасці і роўнасці, годнасці чалавечай асобы, а таксама грамадскаму і міжнароднаму спакою.

Прыватныя і публічныя чалавечыя ўстановы павінны старацца служыць годнасці і мэце чалавека, цвёрда змагаючыся адначасова супраць сацыяльнага і палітычнага рабства і абараняючы асноўныя правы чалавека пры любым палітычным ладзе. Больш за тое, неабходна, каб такога роду ўстановы паволі дастасоўваліся да духоўных спраў, якія пераважаюць над усімі іншымі, хоць часам неабходна яшчэ шмат часу, каб дасягнуць жаданай мэты.

30. Неабходнасць пераадолення індывідуалісцкай этыкі
Глыбокая і хуткая змена рэчаіснасці пільна патрабуе, каб усе зважалі на хаду падзей і не былі пасіўнымі, спрыяючы чыста індывідуалісцкай этыцы. Абавязак справядлівасці і любові выконваецца значна лепей, калі кожны, прычыняючыся да агульнага дабра паводле сваіх здольнасцяў і патрэб іншых людзей, садзейнічае таксама развіццю публічных ці прыватных устаноў і дапамагае тым, хто служыць паляпшэнню ўмоў жыцця. Знаходзяцца ж і такія, хто абвяшчае смелыя і высакародныя меркаванні, але, насамрэч, жыве, зусім не клапоцячыся пра патрэбы грамадства. Больш за тое, шмат людзей у розных краінах пагарджаюць законамі і грамадскімі прадпісаннямі. Нямала і такіх, хто без ваганняў пры дапамозе розных махлярстваў і падману ўхіляюцца ад справядлівых падаткаў ці іншых сацыяльных павіннасцяў. Іншыя ж нядбайна ставяцца да нормаў грамадскага жыцця, напрыклад, прадпісанняў наконт аховы здароўя ці правілаў дарожнага руху, нягледзячы на тое, што такая нядбайнасць пагражае жыццю іх саміх і іншых асоб.

Няхай для ўсіх будзе святым прынцыпам залічваць грамадскую салідарнасць да галоўных абавязкаў сучаснага чалавека, а таксама захоўваць яе. Бо чым больш яднаецца свет, тым больш выразна задачы людзей выходзяць за межы паасобных груп і паступова пашыраюцца на ўвесь свет. Гэта можа адбывацца толькі тады, калі адзінкі і групы будуць рупіцца пра маральныя і грамадскія цноты, а таксама пашыраць іх у грамадстве, каб з дапамогай патрэбнай Божай ласкі сфарміраваліся сапраўды новыя людзі і будаўнікі новага чалавецтва.

31. Адказнасць і ўдзел
Каб кожны чалавек дакладней выконваў свой абавязак сумлення ў адносінах да сябе ці ў дачыненні да розных груп, у якія ўваходзіць, трэба старанна выхоўваць у ім паўнату духоўнай культуры, выкарыстоўваючы вялізныя дапаможныя сродкі, якія сёння чалавецтва мае ў распараджэнні. Перадусім выхаванне моладзі незалежна ад яе сацыяльнага паходжання павінна сёння быць скіравана на тое, каб мужчыны і жанчыны былі не толькі адукаваныя, але і велікадушныя, бо гэта найбольш патрэбна ў наш час.

Аднак чалавек з цяжкасцю прыходзіць да такога пачуцця адказнасці, калі ўмовы жыцця не дазваляюць яму ўсвядоміць сваю годнасць і калі ён не жыве згодна з пакліканнем прысвяціць сябе служэнню Богу і бліжнім. Свабода чалавека часта змяншаецца тады, калі чалавек трапляе ў крайнюю нястачу. Але яна абясцэньваецца і там, дзе чалавек празмерна аддаецца магчымасцям жыцця і нібы адасабляецца ў раскошы. І наадварот, свабода ўмацоўваецца, калі чалавек прымае непазбежныя цяжкасці грамадскага жыцця, разнастайныя патрабаванні чалавечай салідарнасці і абавязваецца служыць чалавечай супольнасці.

Таму трэба пабуджаць волю ўсіх да ўдзелу ў агульных пачынаннях. Заслугоўвае пахвалы парадак дзейнасці тых народаў, дзе значная частка грамадзян удзельнічае ў грамадскім жыцці ва ўмовах сапраўднай свабоды. Аднак трэба ўлічваць рэальныя ўмовы кожнага народу і рэальную жыццёвую сілу дзяржаўнай улады. А дзеля таго, каб усе грамадзяне жадалі ўдзельнічаць у жыцці розных груп, з якіх складаецца сацыяльны арганізм, неабходна, каб яны маглі знайсці ў іх каштоўнасці, якія б прываблівалі іх і заахвочвалі да служэння іншым. Можна справядліва лічыць, што будучы лёс чалавецтва ў руках тых, хто можа даць наступным пакаленням перспектывы жыцця і надзеі.

32. Уцелаўлёнае Слова і чалавечая салідарнасць
Як Бог стварыў людзей не для адасобленага жыцця, а для стварэння супольнасці, так і Яму «падабалася асвячаць і збаўляць людзей не паасобку, з выключэннем усякай узаемасувязі паміж імі, але зрабіць з іх народ, які б пазнаваў Яго ў праўдзе і пабожна служыў Яму»⁵⁵. Таму ад пачатку гісторыі збаўлення Ён выбіраў людзей не толькі як адзінак, але і як членаў пэўнай супольнасці. Бо тых выбраных, адкрываючы сваю задуму, Бог назваў «сваім народам» (Зых 3, 7-12), з якім заключыў запавет на Сінаі⁵⁶.

Гэты супольнасны характар дасягае сваёй дасканаласці і спаўняецца ў справе Езуса Хрыста. Бо само ўцелаўлёнае Слова захацела быць удзельнікам чалавечай супольнасці. Езус быў на вяселлі ў Кане, увайшоў у дом Закхея, еў з мытнікамі і грэшнікамі. Ён адкрыў любоў Айца і выключнае пакліканне людзей, прыгадваючы самыя звычайныя грамадскія справы і ўжываючы выразы і вобразы са штодзённага жыцця. Падпарадкаваны законам сваёй зямной радзімы, Ён асвячаў чалавечыя повязі, у першую чаргу сямейныя, з якіх узнікаюць грамадскія структуры. Ён захацеў весці жыццё рамесніка, уласцівае Яго часу і краю.

У сваім навучанні Ён выразна даручыў дзецям Божым ставіцца адно да аднаго як да братоў. У сваёй малітве прасіў, каб усе Яго вучні былі «адно». Больш за тое, Ён як Адкупіцель усіх ахвяраваў сябе за ўсіх аж да смерці. «Ніхто не мае большай любові за тую, калі хто жыццё сваё аддае за сяброў сваіх» (Ян 15, 13). Апосталам жа даручыў абвяшчаць евангельскую навіну ўсім народам, каб чалавецтва стала Божай сям’ёй, у якой паўнатой закону была б любоў.

Ён, Першародны сярод многіх братоў, устанавіў пасля сваёй смерці і ўваскрасення праз дар свайго Духа новую братэрскую любоў сярод усіх, хто прымае Яго ў веры і любові. Устанавіў яе менавіта ў сваім целе — Касцёле, у якім усе, будучы членамі адно аднаго, павінны аказваць узаемныя паслугі паводле розных дароў, удзеленых ім.

Гэтую салідарнасць трэба няспынна павялічваць аж да таго дня, калі яна дасягне сваёй паўнаты і калі людзі, збаўленыя праз ласку, будуць узносіць Богу дасканалую хвалу як сям’я, умілаваная Богам і Хрыстом Братам.

РАЗДЗЕЛ ІІІ
ДЗЕЙНАСЦЬ ЧАЛАВЕКА Ў СВЕЦЕ

33. Пастаноўка праблемы
Чалавек заўсёды імкнуўся паляпшаць сваё жыццё сваёй працай і талентам. Аднак сёння дзякуючы багатым ведам і тэхніцы ён пашырыў сваё панаванне і надалей пашырае яго амаль на ўсю рэчаіснасць. Так, пераважна праз павелічэнне спосабаў разнастайнага кантакту паміж народамі чалавечая сям’я паступова ўсвядоміла і ўтварыла адзіную сусветную супольнасць. Дзякуючы гэтаму чалавек ужо ўласнаю працаю стварае шмат дабротаў, якіх раней чакаў перадусім ад вышэйшых сілаў.

Перад такім вялізным намаганнем, якое ўжо ахоплівае ўвесь чалавечы род, у людзей узнікаюць многія пытанні. Які сэнс і вартасць гэтых намаганняў? Як трэба выкарыстоўваць усе гэтыя рэчы? Да якой мэты скіроўваюцца намаганні кожнага чалавека і ўсёй супольнасці? Касцёл, які ахоўвае скарб Божага слова, з якога чэрпае прынцыпы рэлігійнага і маральнага парадку, не заўсёды мае гатовыя адказы на асобныя пытанні, таму жадае спалучаць святло Аб’яўлення з досведам усіх людзей, каб асвятляць шлях, на які нядаўна стала чалавецтва.

34. Каштоўнасць дзейнасці чалавека
Веруючыя перакананыя ў тым, што індывідуальная і калектыўная дзейнасць чалавека, а менавіта тыя вялізныя намаганні, якія людзі на працягу вякоў прыкладаюць для паляпшэння ўмоў свайго жыцця, самі па сабе адпавядаюць Божаму плану. Бо чалавек, створаны паводле Божага вобраза, атрымаў наказ кіраваць светам у справядлівасці і святасці⁵⁷, падпарадкоўваючы сабе зямлю з усім, што на ёй ёсць, а таксама, прызнаючы Бога Стварыцелем усяго, суадносіць з Ім сябе самога і ўсе рэчы, каб праз падпарадкаванасць чалавеку ўсяго, Божае імя было цудоўным па ўсёй зямлі⁵⁸.

Гэта датычыць таксама звычайных штодзённых спраў. Мужчыны і жанчыны, якія, здабываючы сродкі на ўтрыманне сваё і сваіх сямей, выконваюць сваю працу так, каб належным чынам служыць грамадству, могуць слушна лічыць, што сваёй працай развіваюць справу Стварыцеля, клапоцячыся пра патрэбы сваіх братоў і асабіста спрыяючы выкананню ў гісторыі Божай задумы⁵⁹.

Таму хрысціяне не лічаць, што справы, якія спарадзілі таленты і здольнасці чалавека, супярэчаць Божай моцы ці што разумнае стварэнне спаборнічае са Стварыцелем. Наадварот, яны ўпэўненыя, што дасягненні чалавецтва — гэта праявы Божай велічы і плён Яго невыказнага намеру. Аднак, чым больш расце чалавечая магутнасць, тым шырэйшай становіцца адказнасць асобных людзей і супольнасцяў. З гэтага вынікае, што хрысціянскае вучэнне не адварочвае чалавека ад будавання свету і не схіляе яго занядбоўваць клопат пра дабро бліжняга, але хутчэй забавязвае яшчэ больш рупліва выконваць гэтыя абавязкі⁶⁰.

35. Упарадкаванне чалавечай дзейнасці
Чалавечая дзейнасць паходзіць ад чалавека і скіравана да яго. Бо, працуючы, чалавек не толькі змяняе рэчаіснасць і супольнасць, але таксама ўдасканальвае самога сябе. Ён многаму вучыцца, развівае свае здольнасці, выходзіць за межы свайго «я» і пераўзыходзіць сябе. Калі добра разумець гэтае развіццё, то яно больш каштоўнае за знешнія багацці, якія можна здабыць. Вартасць чалавека вызначаецца тым, чым ён ёсць, а не тым, чым ён валодае⁶¹. Таму ўсё, што людзі робяць для ўсталявання большай справядлівасці, пашырэння братэрства, большай гуманізацыі сферы сацыяльных сувязяў, значыць больш, чым тэхнічны прагрэс. Бо гэты прагрэс можа толькі даць пэўную матэрыяльную базу для ўдасканалення чалавека, але сам па сабе ажыццявіць гэтае ўдасканаленне не можа.

Таму для дзейнасці чалавека з’яўляецца нормай тое, калі згодна з Божым намерам і Божай воляй яна адпавядае сапраўднаму дабру чалавецтва і дазваляе чалавеку цалкам ажыццявіць і выканаць сваё індывідуальнае ці грамадскае пакліканне.

36. Належная аўтаномія зямных спраў
Бачна, як многія сучасныя людзі баяцца, што праз цяснейшую сувязь чалавечай дзейнасці з рэлігіяй могуць узнікнуць перашкоды для аўтаноміі людзей, супольнасцяў ці навукі.

Калі пад аўтаноміяй у зямных справах мы разумеем тое, што створаныя рэчы і чалавечыя супольнасці карыстаюцца сваімі правамі і каштоўнасцямі, якія чалавек павінен паступова пазнаваць, прымаць і ўладкоўваць, то аўтаноміі ў такім разуменні трэба дабівацца; бо яе дабіваюцца не толькі людзі нашых часоў, але яна адпавядае таксама волі Стварыцеля. Усе рэчы, паколькі створаны, маюць сваю трываласць, сапраўднасць, дабро і адначасова свае правы і парадак, якія чалавек павінен паважаць, прызнаўшы ўласцівыя метады канкрэтных навук ці тэхнікі. Таму метадычнае даследаванне ва ўсіх навуковых дысцыплінах, калі толькі яно праводзіцца па-сапраўднаму навукова і згодна з маральнымі нормамі, ніколі не будзе супярэчыць веры, бо крыніцай свецкіх спраў і спраў веры ёсць адзін і той жа Бог⁶². Безумоўна, тым, хто пакорна і вытрывала спрабуе даследаваць таямніцы рэчаіснасці, хоць ён гэтага і не ўсведамляе, кіруе рука Бога, які падтрымлівае ўсе рэчы і робіць іх тым, чым яны ёсць. Таму няхай будзе дазволена выказаць спачуванне з прычыны некаторых меркаванняў, якія раней сустракаліся сярод саміх хрысціянаў як вынік недасканалага разумення слушнай аўтаноміі навук і якія, выклікаўшы канфлікты і спрэчкі, прывялі многіх да думкі пра супярэчнасць веры і навукі⁶³.

Але калі выраз «аўтаномія часовых рэчаў» азначае тое, што створаныя рэчы не залежаць ад Бога і чалавек можа выкарыстоўваць іх без аднясення да Бога, то кожны, хто прызнае Бога, адчувае, наколькі фальшывымі з’яўляюцца погляды такога кшталту. Стварэнне без Стварыцеля марнее. Зрэшты, усе вернікі, якую б рэлігію ні вызнавалі, заўсёды ў мове стварэнняў чулі голас і аб’яўленне Стварыцеля. Больш за тое, забываючы Бога, само стварэнне трапляе ў цемру.

37. Дзейнасць чалавека, сапсаваная грахом
Святое Пісанне, з якім згаджаецца досвед вякоў, вучыць людскую сям’ю, што чалавечы прагрэс, які з’яўляецца вялікім дабром для чалавека, у той жа час звязаны з вялікім выпрабаваннем, бо, паколькі разбурана іерархія каштоўнасцяў, а дабро змяшанае са злом, асобныя людзі і іх групы дбаюць толькі пра ўласныя справы, а не пра іншых. У выніку свет перастае быць месцам сапраўднага братэрства, у той час як павелічэнне людскога патэнцыялу пагражае знішчэннем самому чалавечаму роду.

На працягу ўсёй чалавечай гісторыі вядзецца цяжкая барацьба супраць сілаў цемры. Гэтая барацьба вядзецца ад стварэння свету і будзе працягвацца, як кажа Пан⁶⁴, да апошняга дня. Уступіўшы ў гэту барацьбу, чалавек павінен няспынна змагацца, каб трымацца дабра, і толькі цяжкай працай і з дапамогай Божай ласкі ён зможа дасягнуць еднасці ў самім сабе.

Таму Хрыстовы Касцёл, давяраючы задуме Стварыцеля і прызнаючы, што прагрэс чалавецтва можа служыць сапраўднаму шчасцю людзей, не можа не заклікаць словамі Апостала: «Не дастасоўвайцеся да гэтага веку» (Рым 12, 2), а менавіта да духа марнасці і злосці, які ператварае чалавечую дзейнасць, скіраваную на служэнне Богу і чалавеку, у прыладу граху.

Калі нехта задае пытанне, якім чынам можна адолець гэтае няшчасце, хрысціяне сцвярджаюць, што ўсе чалавечыя памкненні, якім штодня пагражае пыха і бязладны эгаізм, трэба ачышчаць і даводзіць да дасканаласці праз крыж Хрыста і Яго ўваскрасенне. Чалавек, адкуплены Хрыстом і ўчынены з дапамогаю Духа Святога новым стварэннем, можа і павінен любіць самі рэчы, бо яны створаны Богам. Ён атрымлівае іх ад Бога і бачыць, як яны выплываюць з рукі Божай, і таму шануе іх. Дзякуючы за іх Дабрачынцу, а таксама ўжываючы і выкарыстоўваючы іх у духу ўбоства і свабоды, ён дасягае сапраўднага панавання над светам, нібы не маючы нічога і ў той жа час маючы ўсё⁶⁵. «Усё вашае, вы ж — Хрыста, а Хрыстус — Бога» (1 Кар 3, 22-23).

38. Чалавечая дзейнасць, удасканаленая ў Пасхальнай таямніцы
Божае Слова, праз якое сталася ўсё, само стала целам і, жывучы на зямлі людзей⁶⁶, увайшло ў гісторыю свету як дасканалы чалавек, заключыла яе ў сабе і падсумавала⁶⁷. Яно аб’яўляе нам, што «Бог ёсць любоў» (1 Ян 4, 8), і ў той жа час вучыць, што асноўным законам чалавечай дасканаласці, а значыць, і ператварэння свету з’яўляецца новая запаведзь любові. А тых, хто верыць Божай любові, запэўнівае, што шлях любові адкрыты для ўсіх людзей і што спроба вярнуць агульнае братэрства не дарэмная. У той жа час навучае, каб мы шукалі гэтую любоў не толькі ў вялікіх справах, але перадусім і ў звычайных жыццёвых абставінах. Церпячы за ўсіх нас, грэшнікаў, смерць⁶⁸, Ён сваім прыкладам вучыць, што трэба таксама несці крыж, які цела і свет ускладаюць на плечы тых, хто імкнецца да спакою і справядлівасці. Хрыстус праз сваё ўваскрасенне стаў Панам, якому дадзена ўсякая ўлада на небе і на зямлі⁶⁹. Ён ужо дзейнічае ў чалавечых сэрцах моцай свайго Духа, не толькі абуджаючы прагненне будучага веку, але гэтым самым ажыўляючы, ачышчаючы і ўмацоўваючы тыя высакародныя прагненні, дзякуючы якім чалавечая сям’я імкнецца зрабіць сваё жыццё больш гуманным і падпарадкаваць гэтай мэце ўсю зямлю. Дары Духа разнастайныя: адных Ён кліча адкрыта сведчыць пра прагненне неба і захоўваць яго жывым у чалавечай сям’і, іншых — прысвяціць сябе зямному служэнню людзям і рыхтаваць гэтым сваім служэннем глебу Нябеснага Валадарства. Аднак Ён вызваляе ўсіх, каб, адмовіўшыся ад эгаізму і выкарыстаўшы ўсе свае зямныя сілы для чалавечнага жыцця, людзі скіраваліся да будучыні, калі само чалавецтва стане прыемнай Богу ахвярай⁷⁰.

Задатак гэтай надзеі і спажытак на дарогу Бог пакінуў у тым сакрамэнце веры, у якім прыродныя элементы, вырашчаныя людзьмі, ператвараюцца ў слаўныя Цела і Кроў падчас вячэры братэрскага паяднання і прадчування нябеснай гасціны.

39. Новая зямля і новае неба
Мы не ведаем часу, калі скончыцца зямля і чалавецтва⁷¹, не ведаем таксама, якім чынам будзе зменены свет. Прамінае вобраз гэтага свету, скажоны грахом⁷², але мы ведаем, што Бог рыхтуе новае жыллё і новую зямлю, у якой жыве справядлівасць⁷³ і шчасце якой заспакоіць і пераўзыдзе ўсякія жаданні спакою, што гараць у людскіх сэрцах⁷⁴. Тады, пасля перамогі над смерцю, Божыя дзеці ўваскрэснуць у Хрысце, і тое, што было пасеяна ў слабасці і тленнасці, апранецца ў нятленнасць⁷⁵. А паколькі будзе трываць любоў і яе справа⁷⁶, усё тое стварэнне, якое Бог учыніў для чалавека, будзе вызвалена з няволі тленнасці⁷⁷.

Сапраўды, мы пераконваемся, што чалавеку не будзе ніякай карысці, калі ён здабудзе ўвесь свет, а страціць самога сябе⁷⁸. Аднак чаканне новай зямлі не павінна слабець, а хутчэй павінна заахвочваць да руплівай працы на той зямлі, дзе ўзрастае цела новай чалавечай сям’і, якое можа даць пэўнае ўяўленне новага свету. Таму, хоць і трэба старанна адрозніваць зямны прагрэс ад росту Хрыстовага Валадарства, аднак для Божага Валадарства не абыякава, наколькі гэты прагрэс можа паспрыяць лепшаму ўладкаванню чалавечай супольнасці⁷⁹.

Бо калі мы на зямлі будзем прапагандаваць у духу Пана і паводле Яго даручэння чалавечую годнасць, братэрскую еднасць і свабоду, гэта значыць усе даброты натуры і плён нашага клопату, то пасля знойдзем гэта нанова, але ачышчанае ад усялякага бруду, асветленае і перамененае, калі Хрыстус аддасць Айцу «вечнае і паўсюднае валадарства: валадарства праўды і жыцця, валадарства святасці і ласкі, валадарства справядлівасці, любові і спакою»⁸⁰. На гэтай зямлі Валадарства ўжо таямніча прысутнічае, а споўніцца з прыйсцем Пана.

РАЗДЗЕЛ ІV
ЗАДАННЕ КАСЦЁЛА Ў СУЧАСНЫМ СВЕЦЕ

40. Узаемаадносіны Касцёла і свету
Усё, што было сказана пра годнасць чалавечай асобы, пра супольнасць людзей, пра глыбокае значэнне дзейнасці чалавека, з’яўляецца падмуркам адносін паміж Касцёлам і светам, а таксама асновай для іх узаемнага дыялогу⁸¹. Таму ў гэтым раздзеле, зыходзячы з таго, што Сабор ужо сказаў пра таямніцу Касцёла, разгледзім Касцёл у святле яго існавання ў гэтым свеце, як ён жыве ў ім і дзейнічае.

Касцёл, які паходзіць з любові спрадвечнага Айца⁸², заснаваны ў часе Хрыстом Адкупіцелем, аб’яднаны ў Духу Святым⁸³, мае збаўчую і эсхаталагічную мэты, дасягнуць якіх цалкам можа толькі ў будучым свеце. Сам жа існуе тут, на зямлі, і складаецца з людзей, якія, з’яўляючыся членамі зямной дзяржавы, ужо на працягу чалавечай гісторыі пакліканы да ўтварэння сям’і дзяцей Божых, якая павінна заўжды павялічвацца аж да прыйсця Пана. Аб’яднаная дзеля нябесных даброт і ўзбагачаная імі, гэтая сям’я была заснавана і ўладкавана Хрыстом у гэтым свеце як супольнасць⁸⁴ і забяспечана Ім «адпаведнымі сродкамі бачнай і сацыяльнай еднасці»⁸⁵. Так, Касцёл, будучы адначасова бачным аб’яднаннем і духоўнай супольнасцю⁸⁶, крочыць разам з усім чалавецтвам і зведвае той самы зямны лёс, што і свет, у якім існуе як закваска і душа чалавечай супольнасці⁸⁷, якая павінна аднавіцца ў Хрысце і ператварыцца ў Божую сям’ю.

Гэтае ўзаемапранікненне зямной і нябеснай дзяржаў можна пазнаць толькі праз веру, хоць яно застаецца таямніцай азмрочанай грахом чалавечай гісторыі аж да поўнага аб’яўлення святла дзяцей Божых. Касцёл, ідучы да сваёй збаўчай мэты, не толькі дае чалавеку ўдзел у Божым жыцці, але нібы праменіцца па ўсім свеце Божым святлом, асабліва праз тое, што лечыць і ўзвышае годнасць чалавечай асобы, умацоўвае сувязь чалавечага грамадства і надае глыбейшы сэнс і значэнне штодзённай дзейнасці людзей. Таму Касцёл лічыць, што праз сваіх асобных членаў і ўсю сваю супольнасць ён можа істотна паспрыяць таму, каб чалавечая сям’я і яе гісторыя станавіліся больш гуманнымі.

Больш за тое, каталіцкі Касцёл з ахвотаю высока цэніць усё, што для выканання гэтай задачы зрабілі і робяць супольным намаганнем іншыя хрысціянскія Касцёлы або касцёльныя Супольнасці. У той жа час Касцёл цвёрда перакананы, што ў падрыхтоўцы шляху для Евангелля яму можа самым разнастайным чынам дапамагаць свет: як асобныя людзі, так і чалавечая супольнасць сваімі талентамі і дзейнасцю. Для належнага развіцця гэтага ўзаемнага кантакту і дапамогі ў справах, у нейкай ступені агульных для Касцёла і свету, падаюцца некаторыя асноўныя прынцыпы.

41. Дапамога, якую Касцёл стараецца аказаць кожнаму чалавеку
Сучасны чалавек знаходзіцца на шляху поўнага развіцця і раскрыцця сваёй асобы, а таксама ўсё большага сцвярджэння належных яму правоў. Паказванне таямніцы Бога, які з’яўляецца канчатковай мэтай чалавека, даручана Касцёлу. Таму Касцёл адкрывае чалавеку сэнс яго існавання, а менавіта самую глыбокую праўду пра чалавека. Касцёл сапраўды ведае, што толькі Бог, якому ён служыць, адпавядае найглыбейшым жаданням чалавечага сэрца, якое ніколі не насыціць зямны спажытак. Таксама ведае, што чалавек, якога няспынна пабуджае Дух Божы, ніколі не будзе цалкам абыякавы да рэлігійных праблем, што пацвярджае досвед не толькі мінулых, але і нашых часоў. Чалавек будзе заўжды імкнуцца спасцігнуць, хоць бы нават і невыразна, сэнс свайго жыцця, дзейнасці і смерці. Над гэтымі праблемамі ён задумваецца дзякуючы ўжо самой прысутнасці Касцёла. Вычарпальны адказ на гэтыя пытанні дае сам Бог, які стварыў чалавека паводле свайго вобраза і адкупіў ад граху. Ён робіць гэта праз аб’яўленне ў сваім Сыну, які стаў чалавекам. Кожны, хто ідзе за Хрыстом — дасканалым Чалавекам, сам паўней становіцца чалавекам.

Дзякуючы гэтай веры Касцёл здольны ўратаваць годнасць чалавечай натуры ад усякай змены поглядаў, якія, напрыклад, занадта прыніжаюць або празмерна ўсхваляюць чалавечае цела. Ніякі чалавечы закон не можа так надзейна абараніць асабістую годнасць і свабоду чалавека, як Евангелле Хрыста, даручанае Касцёлу. Бо гэтае Евангелле аб’яўляе і абвяшчае свабоду дзяцей Божых, адкідае ўсякае рабства⁸⁸, якое вынікае з граху, свята шануе годнасць сумлення і яго свабоднае рашэнне, няспынна заклікае памнажаць усе чалавечыя таленты дзеля служэння Богу і дзеля дабра чалавека. Урэшце, усіх даручае любові ўсіх⁸⁹. Гэта адпавядае асноўнаму закону хрысціянскай эканоміі. Бо хоць адзін і той жа Бог з’яўляецца Збаўцам і Стварыцелем, Панам чалавечай гісторыі і гісторыі збаўлення, аднак справядлівая аўтаномія стварэння, асабліва чалавека, не скасоўваецца гэтым Божым парадкам, але хутчэй вяртае сваю годнасць і грунтуецца на ёй.

Таму Касцёл сілай даручанага яму Евангелля абвяшчае правы людзей, а дынамізм сённяшняга часу, з якім паўсюль сцвярджаюцца гэтыя правы, прызнае і высока цэніць. Аднак гэты рух трэба напоўніць духам Евангелля і абараніць ад усялякага роду фальшывай аўтаноміі. Мы паддаемся спакусе меркаваць, што нашы асабістыя правы толькі тады цалкам гарантаваны, калі мы вызваляемся з-пад усякай нормы Божага закону. Але гэты шлях не ратуе, а хутчэй губіць годнасць чалавечай асобы.

42. Дапамога, якую Касцёл стараецца аказаць грамадству
Абапіраючыся на еднасць сям’і Божых дзяцей⁹⁰ у Хрысце, трывала ўмацоўваецца і здзяйсняецца еднасць чалавечай сям’і.

Уласцівая місія, якую Хрыстус даручыў свайму Касцёлу, не мае палітычнага, эканамічнага ці сацыяльнага характару: мэта, якую Хрыстус паставіў перад Касцёлам, мае рэлігійны характар⁹¹. Але менавіта з гэтай рэлігійнай місіі вынікае заданне, святло і сілы, якія могуць служыць заснаванню і ўмацаванню чалавечай супольнасці паводле Божага закону. Таксама там, дзе ў залежнасці ад абставін часу і месца гэта будзе патрэбна, Касцёл можа і, больш за тое, павінен ініцыяваць пачынанні, якімі з’яўляюцца справы міласэрнасці і іншыя падобныя да іх, дзеля служэння ўсім, асабліва патрабуючым.

Акрамя таго, Касцёл прызнае ўсё добрае ў сучасным сацыяльным дынамізме: перадусім развіццё еднасці, а таксама працэс здаровай сацыялізацыі, грамадзянскага і эканамічнага аб’яднання. Падтрымка еднасці глыбока звязана з місіяй Касцёла, паколькі ён з’яўляецца «ў Хрысце як бы сакрамэнтам, гэта значыць знакам і прыладай унутранага з’яднання з Богам і еднасці ўсяго чалавецтва»⁹². Так, Касцёл паказвае свету, што сапраўднае ўнутранае сацыяльнае адзінства вынікае з еднасці розумаў і сэрцаў, гэта значыць з той веры і любові, дзякуючы якой яго адзінства непарыўна заснавана ў Духу Святым. Сіла, якую Касцёл можа ўдыхнуць у сучаснае чалавечае грамадства, грунтуецца на веры і любові, рэалізаваных у жыцці, а не на нейкім знешнім панаванні з дапамогай толькі чалавечых сродкаў.

Больш за тое, паколькі Касцёл сілай сваёй місіі і згодна са сваёй сутнасцю не звязаны з нейкай формай культуры або палітычнай, эканамічнай ці сацыяльнай сістэмай, дзякуючы сваёй універсальнасці можа стаць наймацнейшай сувяззю паміж чалавечымі супольнасцямі і народамі, калі яны выкажуць яму давер і на справе прызнаюць за ім сапраўдную свабоду ў выкананні гэтай місіі. З гэтай прычыны Касцёл навучае як сваіх сыноў, так і ўсіх людзей, каб у духу сям’і дзяцей Божых яны пераадольвалі ўсякую нязгоду паміж народамі і расамі і надавалі ўнутраную трываласць справядлівым чалавечым аб’яднанням.

Таму Сабор глядзіць з вялікай пашанай на ўсё праўдзівае, добрае і справядлівае, што ўласціва разнастайным установам, якія заснавала і надалей засноўвае чалавецтва. Больш за тое, Сабор заяўляе, што Касцёл хоча падтрымліваць развіццё ўсіх такіх устаноў у той ступені, у якой гэта ад яго залежыць і можа спалучыцца з яго місіяй. Сам Касцёл толькі горача жадае служыць дабру ўсіх, мець магчымасць свабодна развівацца пры любой уладзе, якая прызнае асноўныя правы чалавека і сям’і, а таксама патрэбы агульнага дабра.

43. Дапамога, якую Касцёл праз хрысціянаў стараецца аказваць чалавечай дзейнасці
Сабор заахвочвае хрысціянаў, грамадзян абедзвюх дзяржаў, старанна выконваць свае зямныя абавязкі, кіруючыся духам Евангелля. Адыходзяць ад праўды тыя, хто, ведаючы, што мы не маем тут трывалай дзяржавы, а шукаем будучай⁹³, думаюць, што ў сувязі з гэтым могуць занядбаць свае зямныя абавязкі, не зважаючы на тое, што згодна з верай яны абавязаны выконваць іх паводле паклікання, якое дадзена кожнаму⁹⁴. Не менш памыляюцца і тыя, хто думае, што можна цалкам заглыбіцца ў зямныя справы, нібыта адасобленыя ад рэлігійнага жыцця, паколькі лічаць, што яно датычыць толькі актаў культу і выканання адпаведных маральных абавязкаў. Разлад паміж вызнаванай верай і штодзённым жыццём, які часта сустракаецца, трэба залічыць да найцяжэйшых заганаў нашых часоў. Гэтую спакусу ўжо ў Старым Запавеце рэзка асуджалі прарокі⁹⁵, а ў Новым Запавеце сам Езус Хрыстус яшчэ больш пагражаў за гэта цяжкімі карамі⁹⁶. Таму не трэба памылкова супрацьпастаўляць прафесійныя і сацыяльныя дзеянні з рэлігійным жыццём. Хрысціянін, які не дбае пра свае часовыя абавязкі, занядбоўвае таксама свае абавязкі перад бліжнім, больш за тое, перад самім Богам, і ставіць пад пагрозу сваё вечнае збаўленне. Наследуючы Хрыста, які займаўся рамяством, няхай хрысціяне хутчэй радуюцца, што могуць выконваць усе свае зямныя пачынанні, яднаючы ў адзіным жыццёвым сінтэзе хатнія, прафесійныя, навуковыя ці тэхнічныя намаганні чалавека з рэлігійнымі дабротамі, падпарадкоўваючыся якім усё суладжваецца дзеля Божай хвалы.

Свецкім людзям, хоць і не выключна, належаць свецкія абавязкі і пачынанні. Таму, калі яны дзейнічаюць як свецкія грамадзяне, паасобку ці разам, яны павінны не толькі захоўваць законы, уласцівыя кожнай сферы дзейнасці, але і старацца здабыць сапраўдную дасведчанасць у кожнай з іх. Значыць, яны павінны супрацоўнічаць з людзьмі, якія імкнуцца да тых самых мэтаў. Прызнаючы патрабаванні веры і падмацоўваючыся яе сілай, няхай без ваганняў, дзе трэба, прымаюць новыя пачынанні і рэалізуюць іх. Абавязак, які стаіць перад іх ужо належным чынам сфарміраваным сумленнем, заключаецца ў імкненні запісаць Божы закон у жыццё зямной дзяржавы. Ад святароў свецкія няхай чакаюць святла і духоўнай моцы. Аднак няхай не думаюць, што іх пастыры заўжды настолькі кампетэнтныя ці пакліканыя да таго, каб на кожнае пытанне, якое ўзнікне, нават цяжкае, даваць гатовы канкрэтны адказ. Няхай і самі, асветленыя хрысціянскай мудрасцю, уважліва прыглядаючыся да навучання Настаўніцкага Інстытута Касцёла⁹⁷, удзельнічаюць у пошуку адказаў.

Не раз хрысціянскае бачанне спраў у свеце падкажа ім у пэўных абставінах нейкае канкрэтнае рашэнне. Аднак часта здараецца, і цалкам слушна, што розныя вернікі, разважыўшы не менш сумленна, будуць мець па адной і той жа справе рознае меркаванне. Многія лёгка падмацоўваюць рашэнні, прапанаваныя адусюль, тым, што абвяшчае Евангелле. Таму няхай усе памятаюць, што ў падобных выпадках нікому нельга дабівацца санкцыі касцёльнага аўтарытэту выключна для свайго меркавання. Няхай яны стараюцца ў шчырай размове дзяліцца сваімі пазнаннямі, захоўваючы ўзаемную любоў і клопат найперш пра агульнае дабро.

Свецкія, якія маюць актыўную ролю ва ўсім жыцці Касцёла, не толькі абавязаны напаўняць свет хрысціянскім духам, але пакліканы таксама быць сярод чалавечай супольнасці сведкамі Хрыста ва ўсім.
Біскупы, якім было даручана заданне кіраваць Божым Касцёлам, няхай разам са сваімі святарамі так абвяшчаюць Хрыстова пасланне, каб святло Евангелля пранікала ва ўсялякую зямную дзейнасць вернікаў. Больш за тое, няхай усе пастыры памятаюць, што сваімі штодзённымі паводзінамі і руплівасцю⁹⁸ яны паказваюць свету аблічча Касцёла, па якім людзі мяркуюць пра сілу і праўду хрысціянскага паслання. Разам з кансэкраванымі асобамі і сваімі вернікамі няхай сведчаць жыццём і словам, што Касцёл самой сваёй прысутнасцю з усімі дарамі, якія змешчаны ў ім, — гэта невычэрпная крыніца тых цнот, якія найбольш патрэбны сучаснаму свету. Няхай праз няспыннае навучанне рыхтуюцца да выканання сваёй ролі ў дыялогу, які ім давядзецца весці са светам і людзьмі розных поглядаў. Перадусім няхай захоўваюць у сэрцы наступныя словы дадзенага Сабору: «Паколькі сёння чалавецтва ўсё хутчэй утварае грамадзянскае, эканамічнае і сацыяльнае адзінства, тым больш неабходна, каб святары, аб’яднаўшы пад кіраўніцтвам біскупаў і Найвышэйшага Пантыфіка свае клопаты і намаганні, ліквідавалі ўсе прычыны адасобленасці, каб усё чалавецтва прывесці да еднасці Божай сям’і»⁹⁹.

Дзякуючы моцы Духа Святога Касцёл застаўся вернай абранніцай свайго Пана і ніколі не пераставаў быць знакам збаўлення ў свеце, аднак ён добра ведае, што сярод яго членаў¹⁰⁰, духоўных ці свецкіх, на працягу вякоў сустракаліся няверныя Духу Божаму. Таксама ў наш час Касцёл прызнае, якое вялікае разыходжанне ўзнікае паміж пасланнем, якое Ён абвяшчае, і чалавечай слабасцю тых, каму даручана Евангелле. Што б ні думала пра гэтыя недахопы гісторыя, мы павінны ўсведамляць і мужна выпраўляць іх, каб яны не прыносілі шкоды пашырэнню Евангелля. Касцёл таксама ўсведамляе, наколькі ён сам павінен сталець у фарміраванні свайго стаўлення адносна свету, выкарыстоўваючы досвед вякоў. Маці Касцёл пад кіраўніцтвам Духа Святога няспынна «заахвочвае сваіх дзяцей да ачышчэння і аднаўлення, каб знак Хрыста ясней ззяў на абліччы Касцёла»¹⁰¹.

44. Дапамога, якую Касцёл атрымлівае ад сучаснага свету
Як для свету важна прызнаваць Касцёл як сацыяльную рэчаіснасць гісторыі і яе закваску, так і Касцёл ведае, колькі ён сам атрымаў ад гісторыі і эвалюцыі чалавецтва.

Досвед мінулых стагоддзяў, навуковы прагрэс, багацце, схаванае ў розных формах чалавечай культуры, у якіх паўней выяўляецца сутнасць чалавека і адкрываюцца новыя шляхі да праўды, таксама прыносяць Касцёлу карысць. Бо сам Касцёл ад пачатку сваёй гісторыі навучыўся выказваць навіну Хрыстову пры дапамозе паняццяў і мовы розных народаў і, больш за тое, стараўся растлумачыць яе з дапамогай мудрасці філосафаў дзеля таго, каб па магчымасці дастасаваць Евангелле да здольнасці разумення наогул ці да патрабаванняў мудрацоў. І менавіта гэта дастасаванне ў абвяшчэнні аб’яўленага слова павінна стаць правілам усякай евангелізацыі. Бо такім чынам у кожным народзе абуджаецца здольнасць па-свойму выяўляць Хрыстову навіну, і ў той жа час актывізуюцца жывыя зносіны Касцёла з рознымі культурамі¹⁰². Для развіцця гэтага абмену, асабліва ў наш час, калі рэчаіснасць вельмі хутка змяняецца, а спосабы мыслення істотна адрозніваюцца, Касцёлу надзвычай патрэбна дапамога тых, хто, жывучы ў свеце, ведае розныя яго ўстановы і сістэмы і разумее іх унутраны сэнс, незалежна ад таго, веруючыя яны ці не. Абавязак усяго Божага народу, асабліва пастыраў і тэолагаў, — услухоўвацца з дапамогай Духа Святога ў розныя галасы сучаснасці, адрозніваць іх і тлумачыць, а таксама ацэньваць у святле Божага слова, каб аб’яўленая Праўда магла ўсё глыбей адчувацца, лепш разумецца і больш адпаведна прадстаўляцца.

Паколькі Касцёл мае бачную грамадскую структуру, якая з’яўляецца знакам яго еднасці ў Хрысце, ён можа ўзбагачацца і фактычна ўзбагачаецца дзякуючы развіццю грамадскага жыцця чалавека: не таму, што дадзенай ад Хрыста будове нечага не хапае, але каб гэтую будову глыбей пазнаць, лепш акрэсліць і больш паспяхова дастасаваць да нашых часоў. Касцёл з удзячнасцю заўважае, што як у сваёй супольнасці, так і ў сваіх паасобных сынах ён атрымлівае розную дапамогу ад людзей усякага грамадскага стану і пазіцыі. Усе, хто спрыяе развіццю чалавечай супольнасці ў сямейнай, культурнай, эканамічнай, сацыяльнай і палітычнай сферах як у нацыянальным, так і ў міжнародным маштабе, згодна з Божым намерам аказваюць немалую знешнюю дапамогу таксама супольнасці Касцёла. Больш за тое, Касцёл прызнае, што ён многае выкарыстаў і можа выкарыстоўваць нават тое, што хтосьці выступае супраць яго ці пераследуе яго¹⁰³.

45. Хрыстус — Альфа і Амега
Касцёл дапамагае свету і шмат атрымлівае ад яго. Ён імкнецца толькі да таго, каб настала Божае Валадарства і ажыццявілася збаўленне ўсяго чалавецтва. А ўсё дабро, якое народ Божы падчас свайго зямнога пілігрымавання можа зрабіць чалавечай сям’і, вынікае з таго, што Касцёл з’яўляецца «паўсюдным сакрамэнтам збаўлення»¹⁰⁴, які паказвае і ў той жа час здзяйсняе таямніцу любові Бога да чалавека.

Божае Слова, праз якое ўсё сталася, само стала целам для таго, каб дасканалы Чалавек збавіў усіх і аб’яднаў у сабе ўсё. Пан — гэта мэта чалавечай гісторыі, пункт, да якога звяртаюцца жаданні гісторыі і цывілізацый, цэнтр чалавечага роду, радасць усіх сэрцаў і паўната іх памкненняў¹⁰⁵. Ён той, каго Айцец уваскрасіў з памерлых, узвысіў і пасадзіў праваруч сябе, устанавіўшы Яго Суддзёй жывых і памерлых. Ажыўленыя і аб’яднаныя ў Яго Духу, мы пілігрымуем да здзяйснення чалавечай гісторыі, якое цалкам адпавядае плану Ягонай любові: «аднавіць усё ў Хрысце: тое, што на нябёсах і на зямлі» (Эф 1, 10).

Сам Пан кажа: «Вось прыйду неўзабаве і адплата Мая са Мною, каб адплаціць кожнаму паводле ўчынкаў ягоных. Я ёсць Альфа і Амега, Першы і Апошні, Пачатак і Канец» (Ап 22, 12-13).

ЧАСТКА ІІ
НЕКАТОРЫЯ НАЙБОЛЬШ АКТУАЛЬНЫЯ ПРАБЛЕМЫ

46. Уводзіны
Акрэсліўшы годнасць, якая належыць чалавечай асобе, а таксама індывідуальную ці грамадскую задачу, для выканання якой ва ўсім свеце яна была паклікана, цяпер Сабор у святле Евангелля і чалавечага досведу звяртае ўвагу ўсіх на некаторыя больш пільныя сучасныя патрэбы, якія ў найвышэйшай ступені закранаюць чалавецтва.

Сярод шматлікіх спраў, якія сёння выклікаюць усеагульны непакой, трэба разгледзець перадусім наступныя: справы сужэнства і сям’і, чалавечай культуры, сацыяльна-эканамічнага і палітычнага жыцця, салідарнасці чалавечай сям’і і спакою. Няхай кожную з гэтых спраў асвятляюць прынцыпы і святло, што паходзяць ад Хрыста; няхай яны вядуць хрысціянаў і асвятляюць усіх людзей у пошуку вырашэння шматлікіх заблытаных праблем.

РАЗДЗЕЛ І
ПАДТРЫМКА ГОДНАСЦІ СУЖЭНСТВА І СЯМ’І

47. Сужэнства і сям’я ў сучасным свеце
Дабро асобы і грамадства, а таксама хрысціяніна цесна звязана са спрыяльнай сітуацыяй у сужэнскай і сямейнай супольнасці. Таму хрысціяне разам з усімі, хто высока цэніць гэту супольнасць, шчыра радуюцца разнастайнай падтрымцы, якую людзі ўсё больш сёння аказваюць, каб развіваць гэтую супольнасць любові, спрыяць ёй у жыцці і дапамагаць сужэнцам і бацькам выконваць іх высокае заданне. Больш за тое, хрысціяне чакаюць ад гэтага большых дабротаў і самі імкнуцца іх развіваць.

Аднак не ўсюды годнасць гэтага інстытута ззяе аднолькавым бляскам, паколькі яго азмрочвае палігамія, пошасць разводаў, г.зв. свабодная любоў і іншыя скажэнні. Больш за тое, сужэнская любоў вельмі часта прафануецца праз эгаізм, геданізм і недазволеныя метады кантрацэпцыі. Акрамя таго, сённяшнія эканамічныя, сацыяльна-псіхалагічныя і палітычныя ўмовы ўводзяць у сям’ю немалыя парушэнні. Урэшце, у пэўных частках свету з заклапочанасцю разважаюць над праблемамі, звязанымі з дэмаграфічным ростам. Усё гэта хвалюе сумленні. Аднак сіла і моц інстытута сужэнства і сям’і выяўляецца таксама ў тым, што глыбокія змены, якія адбываюцца ў сучасным грамадстве, нягледзячы на цяжкасці, якія з іх вынікаюць, усё часцей і часцей тым ці іншым чынам раскрываюць сапраўдную сутнасць гэтага інстытута.

Таму Сабор, больш выразна прадстаўляючы некаторыя раздзелы вучэння Касцёла, хоча асвятліць і падтрымаць хрысціянаў і ўсіх людзей, якія спрабуюць абараняць і падтрымліваць прыроджаную годнасць сужэнскага стану і яго незвычайную сакральную каштоўнасць.

48. Святасць сужэнства і сям’і
Глыбокая супольнасць сужэнскага жыцця і любові, устаноўленая Стварыцелем і ўнармаваная Яго законамі, усталёўваецца праз сужэнскі саюз, гэта значыць праз незваротную асабістую згоду. Так праз чалавечы акт, з дапамогай якога сужэнцы аддаюць сябе адно аднаму і прымаюць, паўстае з Божай волі інстытут сужэнства, непарушны таксама перад грамадствам. Гэты святы саюз дзеля дабра як сужэнцаў і патомства, так і грамадства не залежыць ад чалавечага меркавання, бо сам Бог з’яўляецца стваральнікам сужэнства, адоранага рознымі дабротамі і мэтамі¹⁰⁶. Усё гэта мае вялізнае значэнне для працягу чалавечага роду, для асабістага ўдасканалення і вечнага лёсу паасобных членаў сям’і, для годнасці, стабільнасці, спакою і дабра самой сям’і і ўсяго чалавецтва. Па сваёй сутнасці інстытут сужэнства і сужэнская любоў скіраваны на нараджэнне і выхаванне патомства, якое з’яўляецца як бы яе найвышэйшым вянцом. Такім чынам і мужчына, і жанчына, якія ў сужэнскім саюзе «ўжо не двое, але адно цела» (Мц 19, 6), праз самае цеснае з’яднанне асоб і спраў аказваюць адно аднаму ўзаемную падтрымку і паслугу, зведваюць сэнс сваёй еднасці і з кожным днём паўней дасягаюць яе. Гэты глыбокі саюз і ўзаемная адданасць адно аднаму дзвюх асоб, а таксама дабро дзяцей патрабуюць цалкавітай вернасці ад сужэнцаў і неразрыўнай еднасці¹⁰⁷.

Хрыстус Пан шчодра благаславіў гэту разнастайную любоў, якая нарадзілася з Божай крыніцы любові і была ўстаноўлена на ўзор Яго еднасці з Касцёлам. Як калісьці Бог выйшаў насустрач свайму народу з запаветам любові і вернасці¹⁰⁸, так і цяпер Збаўца і Абраннік Касцёла¹⁰⁹ выходзіць насустрач хрысціянскім сужэнцам праз сакрамэнт сужэнства і застаецца з імі надалей, каб, як Ён палюбіў Касцёл і аддаў сябе за яго¹¹⁰, так і сужэнцы ва ўзаемнай адданасці і ў пастаяннай вернасці любілі адно аднаго. Сапраўдная сужэнская любоў уключаецца ў Божую любоў, кіруецца і ўзбагачаецца адкупленчаю моцай Хрыста і збаўчым дзеяннем Касцёла, каб паспяхова весці сужэнцаў да Бога, падтрымліваць і падбадзёрваць іх ва ўзнёслым заданні бацькі і маці¹¹¹. Таму хрысціянскія сужэнцы ўмацоўваюцца і асвячаюцца для абавязкаў і годнасці свайго стану асаблівым сакрамэнтам¹¹². Напаўняючы яго моцай свой сужэнскі і сямейны абавязак, яны самі напаўняюцца духам Хрыста, які напаўняе ўсё іх жыццё верай, надзеяй і любоўю; усё больш набліжаюцца да сваёй дасканаласці і ўзаемнага асвячэння, а тым самым да супольнага праслаўлення Бога.

Таму дзеці, а нават усе, хто знаходзіцца ў сямейным коле, лягчэй знойдуць шлях да чалавечнасці, збаўлення і святасці, калі перад імі будзе прыклад саміх бацькоў і сямейная малітва. Так сужэнцы, аздобленыя годнасцю і заданнем бацькоўства і мацярынства, будуць старанна выконваць абавязак выхавання, асабліва рэлігійнага, які ў першую чаргу ім належыць.

Дзеці як жывыя члены сям’і па-свойму спрыяюць асвячэнню бацькоў. Пачуццём удзячнасці, любові і даверу яны будуць адказваць за дабрадзействы бацькоў і па-сыноўску падтрымаюць іх у неспрыяльны час і ў адзіноце старасці. Удаўство, прынятае мужна як працяг сужэнскага паклікання, будзе шанавацца ўсімі¹¹³. Сям’я павінна велікадушна дзяліцца сваім духоўным багаццем з іншымі сем’ямі. Таму хрысціянская сям’я, паколькі ўзнікае з сужэнства, якое з’яўляецца вобразам і ўдзелам у запавеце любові Хрыста і Касцёла¹¹⁴, як праз любоў сужэнцаў, ахвярную плоднасць, еднасць і вернасць, так і праз супрацоўніцтва ў любові ўсіх членаў будзе паказваць усім жывую прысутнасць Збаўцы ў свеце і сапраўдную сутнасць Касцёла.

49. Сужэнская любоў
Божае слова шмат разоў заклікае нарачоных і сужэнцаў жывіць і ўмацоўваць стан заручынаў чыстым каханнем, а сужэнства — непадзельнай любоўю¹¹⁵. Многія сучасныя нам людзі таксама высока цэняць сапраўдную любоў паміж мужам і жонкай, якая выяўляецца па-рознаму ў залежнасці ад высакародных звычаяў пэўных народаў і эпох. Гэтая любоў, выключна чалавечая, скіроўваючыся ад асобы да асобы ў добраахвотным пачуцці, ахоплівае дабро ўсёй асобы. І таму можа надаць асаблівую годнасць цялесным і духоўным праявам, а таксама ўзвысіць іх як неад’емныя і своеасаблівыя адзнакі сужэнскага сяброўства. Гэтую любоў наш Пан пажадаў асаблівым дарам сваёй ласкі і любові аздаравіць, удасканаліць і ўзвысіць. Такая любоў, звязваючы ў адно боскае і чалавечае, вядзе сужэнцаў да добраахвотнага і ўзаемнага аддання адно аднаму, якое выражаецца ў чулых пачуццях і актах, а таксама пранікае ва ўсё іхняе жыццё¹¹⁶. Больш за тое, яна сама ўдасканальваецца і ўзрастае праз сваё высакароднае дзеянне. Таму яна значна пераўзыходзіць выключна эратычную цягу, якая, маючы эгаістычную скіраванасць, хутка і з прыкрасцю знікае.

Гэтая любоў выражаецца і здзяйсняецца асаблівым чынам праз уласцівы сужэнскі акт. Таму акты інтымнага і чыстага яднання сужэнцаў з’яўляюцца пачцівымі і годнымі. Здзейсненыя сапраўды па-чалавечы, яны становяцца праявай і падтрымкай узаемнага аддання, радасным і поўным удзячнасці ўзбагачэннем сужэнцаў. Гэтая любоў, умацаваная ўзаемным даверам і перадусім асвячаная сакрамэнтам Хрыста, непарушна захоўвае фізічную і духоўную вернасць у шчасці і няшчасці і таму несумяшчальна з усялякай здрадай і разводам. У роўнай асабістай годнасці жанчыны і мужчыны, якая павінна ўлічвацца ва ўзаемнай і поўнай любові сужэнцаў, цудоўным чынам выяўляецца ўмацаваная Панам еднасць сужэнства. Аднак для сталага выканання абавязкаў гэтага хрысціянскага паклікання неабходна незвычайная цнота. Таму сужэнцы, умацаваныя ласкай для святога жыцця, няхай няспынна аберагаюць і ў малітвах выпрошваць трывалую любоў, велікадушнасць і духа ахвярнасці.

Сапраўдная сужэнская любоў будзе цаніцца вышэй і пра яе будзе фарміравацца здаровая грамадская думка, калі хрысціянскія сужэнцы будуць адзначацца сведчаннем вернасці, гармоніяй узаемнай любові і руплівасцю ў выхаванні дзяцей, а таксама калі возьмуць удзел у справе неабходнага культурнага, псіхалагічнага і грамадскага аднаўлення сужэнства і сям’і. Неабходна перадусім ва ўлонні самой сям’і адпаведна і ў належны час настаўляць юнакоў і дзяўчат пра годнасць, задачы і абавязкі сужэнскай любові, каб, навучаныя шанаваць чыстасць, яны маглі перайсці ў адпаведным узросце ад пачцівых заручынаў да сужэнства.

50. Плоднасць сужэнства
Сужэнства і сужэнская любоў па сваёй сутнасці прызначаны для стварэння і выхавання патомства. Дзеці — гэта самы каштоўны дар сужэнства і найбольш дабра яны прыносяць самім бацькам. Сам Бог сказаў: «Нядобра, каб чалавек быў адзін» (Быц 2, 18), і «спачатку стварыў іх мужчынам і жанчынай» (Мц 19, 4), жадаючы даць чалавеку пэўны асаблівы ўдзел у сваёй уласнай справе стварэння, благаславіў мужчыну і жанчыну, кажучы: «Пладзіцеся і памнажайцеся» (Быц 1, 28). Таму сапраўдная пашана да сужэнскай любові і ўвесь сэнс сямейнага жыцця скіраваны на тое, каб сужэнцы, не пагарджаючы іншымі мэтамі сужэнства, былі гатовыя адважна садзейнічаць любові Стварыцеля і Збаўцы, які праз іх надалей павялічвае і ўзбагачае сваю сям’ю.

Сужэнцы ведаюць, што ў выкананні абавязку перадачы жыцця і выхавання, абавязку, які трэба лічыць іх галоўнай місіяй, яны з’яўляюцца супрацоўнікамі любові Бога Стварыцеля і як бы выяўляюць яе. Таму яны павінны выконваць свае абавязкі з пачуццём чалавечай і хрысціянскай адказнасці і з пашанай, поўнай пакоры перад Богам. Павінны ва ўзаемнай згодзе і супольнымі намаганнямі фарміраваць у сабе правільны погляд наконт гэтага, улічваючы як сваё ўласнае дабро, так і дабро ўжо народжаных ці чаканых дзяцей і распазнаючы як матэрыяльныя, так і духоўныя ўмовы часу і жыццёвага становішча; урэшце, улічваючы дабро сямейнай супольнасці, грамадства і самога Касцёла. Канчаткова гэтае рашэнне сужэнцы павінны самі прымаць перад Богам. Няхай хрысціянскія сужэнцы ўсведамляюць, што ў сваім спосабе дзеяння яны не могуць паводзіць сябе паводле свайго жадання, але заўжды павінны кіравацца сумленнем, дастасаваным да Божага закону, у паслухмянасці Настаўніцкаму Інстытуту Касцёла, які аўтэнтычна навучае гэтаму закону ў святле Евангелля. Божы закон паказвае поўнае значэнне сужэнскай любові, абараняе яе і накіроўвае да сапраўднай чалавечай дасканаласці. Таму хрысціянскія сужэнцы, давяраючы Божаму Провіду і фарміруючы ў сабе духа ахвярнасці¹¹⁷ , прыносяць хвалу Стварыцелю і імкнуцца да дасканаласці ў Хрысце, калі з высакародным пачуццём чалавечай і хрысціянскай адказнасці выконваюць заданне нараджэння патомства. Сярод сужэнцаў, якія гэткім чынам выконваюць даручаны ім ад Бога абавязак, асабліва трэба згадаць тых, хто паводле мудрага супольнага намеру велікадушна бярэцца за належнае выхаванне большай колькасці дзяцей¹¹⁸.

Аднак сужэнства не ўстаноўлена выключна для нараджэння патомства, бо сама сутнасць непарыўнага саюзу дзвюх асоб і дабро патомства патрабуюць, каб узаемная любоў сужэнцаў адпаведным чынам выяўлялася, развівалася і сталела. Таму сужэнства трывае як лучнасць і супольнасць усяго жыцця і захоўвае сваю каштоўнасць і непарыўнасць нават тады, калі няма жаданага патомства.

51. Сужэнская любоў і павага да чалавечага жыцця
Сабор ведае, што сужэнцы ў выніку некаторых сучасных умоў пры наладжванні гарманічнага сужэнскага жыцця могуць сустрэцца з цяжкасцямі і апынуцца ў сітуацыі, калі нельга, прынамсі часова, павялічыць колькасць патомства і складана захоўваць верную любоў і поўную супольнасць жыцця. Калі ж інтымнае сужэнскае жыццё спыняецца, то вернасць нярэдка выпрабоўваецца, а дабро патомства ставіцца пад пагрозу, бо тады небяспека пагражае выхаванню дзяцей, а таксама рашучаму намеру прыняць будучае патомства.

Некаторыя людзі асмельваюцца вырашаць ганебна гэтыя праблемы, нават не грэбуюць забойствам. Аднак Касцёл нагадвае, што на самай справе не можа быць супярэчнасці паміж Боскімі законамі, якія датычаць з аднаго боку перадачы жыцця, а з другога — клопату пра сапраўдную сужэнскую любоў.

Бог, Пан жыцця, даручыў людзям узнёслае служэнне дзеля абароны жыцця, якое чалавек павінен годна выконваць. Таму трэба з найвялікшым клопатам ахоўваць жыццё з моманту зачацця; аборт і забойства дзяцей — гэта жудасныя злачынствы. Аднак сексуальная прырода чалавека і здольнасць да пракрэацыі дзівосна пераўзыходяць усё, што знаходзіцца на ніжэйшых ступенях жыцця. З гэтай прычыны трэба ставіцца з вялікай пашанай да актаў сужэнскага жыцця, здзейсненых з сапраўднай чалавечай годнасцю. Таму, калі гаворка ідзе пра суадносіны сужэнскай любові з адказнай перадачай жыцця, маральны характар паводзін не залежыць выключна ад самога шчырага намеру і ацэнкі матываў, але павінен акрэслівацца ў святле аб’ектыўных крытэрыяў, якія ўлічваюць сутнасць чалавечай асобы і яе дзеянняў. Гэтыя крытэрыі ў кантэксце сапраўднай любові захоўваюць поўны сэнс узаемнага аддання і чалавечай пракрэацыі, што ў сваю чаргу немагчыма без шчырага захавання цноты сужэнскай чыстасці. Дзецям Касцёла, якія абапіраюцца на гэтыя прынцыпы, пры рэгуляванні нараджальнасці нельга сыходзіць на шляхі, якія Настаўніцкі Інстытут Касцёла адкідае пры тлумачэнні Божага закону¹¹⁹.

Няхай усе ведаюць, што чалавечае жыццё і задача пракрэацыі не абмяжоўваюцца толькі перспектывамі часовасці і не толькі ў часе знаходзяць сваё вымярэнне і спасціжэнне, але заўсёды маюць аднясенне да вечнага прызначэння чалавека.

52. Неабходнасць усеагульнага клопату пра развіццё сужэнства і сям’і
Сям’я — гэта школа найбольшай чалавечнасці. Каб яна магла дасягнуць паўнаты свайго жыцця і місіі, неабходна ўзаемная зычлівасць у духоўных зносінах і адзінадумства сужэнцаў, а таксама сумесны клопат бацькоў пра выхаванне дзяцей. Актыўная прысутнасць бацькі істотна дапамагае іх фарміраванню; хатняя апека маці, якой асабліва патрабуюць малодшыя дзеці, павінна быць забяспечана так, каб жанчына змагла рэалізаваць сваё законнае права на грамадскую кар’еру. Дзяцей неабходна выхоўваць такім чынам, каб з дасягненнем сталасці, цалкам усведамляючы адказнасць, яны маглі пайсці за пакліканнем, у тым ліку і духоўным, а таксама выбраць лад жыцця, у якім, калі заключаць сужэнства, маглі б стварыць сваю сям’ю ў спрыяльных для іх матэрыяльных, грамадскіх і эканамічных умовах. У той час як бацькі ці апекуны павінны стаць правадырамі для маладых у заснаванні сям’і праз мудрыя парады, да якіх апошнія мусяць ахвотна прыслухоўвацца, трэба ўсё ж пазбягаць непасрэднага ці ўскоснага прымусу ў заключэнні сужэнства ці ў выбары мужа або жонкі.

Такім чынам, сям’я, у якой сустракаюцца розныя пакаленні і ўзаемадапамагаюць сабе ў дасягненні паўнейшай жыццёвай мудрасці, а таксама ў суаднясенні асабістых правоў і патрэб грамадскага жыцця, з’яўляецца фундаментам грамадства. Таму ўсе, хто мае ўплыў на супольнасці і сацыяльныя групы, павінны эфектыўна спрыяць развіццю сужэнства і сям’і. Няхай грамадзянская ўлада лічыць сваім святым абавязкам прызнанне сапраўднай сутнасці гэтых інстытутаў, няхай абараняе іх і падтрымлівае, ахоўвае грамадскую маральнасць і спрыяе хатняму дабрабыту. Трэба забяспечыць правы бацькоў на нараджэнне дзяцей і выхаванне іх ва ўлонні сям’і. Няхай апеку і адпаведную дапамогу, прадугледжаную заканадаўствам і рознымі пачынаннямі, атрымліваюць таксама тыя, хто, на жаль, пазбаўлены дабра сям’і.

Хрысціяне, выкарыстоўваючы цяперашні час¹²⁰ і адрозніваючы вечныя справы ад зменлівых форм, павінны старанна садзейнічаць дабру сужэнства і сям’і праз сведчанне ўласнага жыцця і праз гарманічнае супрацоўніцтва з людзьмі добрай волі. Так, пераадольваючы цяжкасці, яны будуць задавольваць патрэбы сям’і і забяспечваць яе актуальнымі ў наш час дабротамі. Істотнай дапамогай для дасягнення гэтай мэты будуць хрысціянскае пачуццё вернікаў, правільнае сумленне людзей, а таксама мудрасць і дасведчанасць тых, хто займаецца святымі дысцыплінамі.

Спецыялісты, асабліва ў галіне біялогіі, медыцыны, сацыялогіі і псіхалогіі могуць значна паспрыяць дабру сужэнства і сям’і, а таксама спакою сумлення, калі будуць старацца праз сумесныя даследаванні асвятліць розныя годныя ўмовы чалавечай пракрэацыі.

Святары, пасля атрымання належнай падрыхтоўкі ў справах сямейнага жыцця, павінны падтрымліваць пакліканне сужэнцаў у іх сужэнскім і сямейным жыцці праз выкарыстанне розных пастырскіх сродкаў, абвяшчэнне Божага слова, літургічны культ і іншую духоўную дапамогу, а таксама павінны ўмацоўваць іх з дабрынёй і цярплівасцю сярод цяжкасцяў і з любоўю суцяшаць, каб яны стваралі сапраўды прыкладныя сем’і.

Няхай розныя арганізацыі, асабліва сямейныя аб’яднанні, стараюцца ўмацоўваць моладзь і саміх сужэнцаў, асабліва тых, якія нядаўна заключылі сужэнства, навучаннем і справай, а таксама няхай рыхтуюць іх да сямейнага, грамадскага і апостальскага жыцця.

Урэшце, самі сужэнцы, створаныя паводле вобраза жывога Бога і пастаўленыя ў праўдзівым асабовым парадку, няхай будуць паяднаныя аднолькавым пачуццём, падобнай думкай і супольнай святасцю¹²¹, каб, ідучы за Хрыстом, пачаткам жыцця¹²², праз радасці і ахвяры свайго паклікання, праз сваю верную любоў яны станавіліся сведкамі той таямніцы любові, якую Пан адкрыў свету сваёй смерцю і ўваскрасеннем¹²³.

РАЗДЗЕЛ ІІ
НАЛЕЖНАЕ РАЗВІЦЦЁ КУЛЬТУРНАГА ПРАГРЭСУ

53. Уводзіны
Для чалавечай асобы ўласціва дасягаць сапраўднай і поўнай чалавечнасці не інакш, як праз культуру, гэта значыць праз культываванне натуральных дабротаў і каштоўнасцяў. Таму заўсёды, калі гаворка ідзе пра справы чалавечага жыцця, натура і культура вельмі цесна звязаны паміж сабой.

Слова «культура» ў агульным сэнсе абазначае ўсё, дзякуючы чаму чалавек удасканальвае і развівае разнастайныя здольнасці свайго духу і цела; шляхам пазнання і працай імкнецца падпарадкаваць сабе свет; робіць больш гуманным грамадскае жыццё як у сям’і, так і ва ўсёй грамадзянскай супольнасці ў выніку прагрэсу звычаяў і інстытутаў; урэшце, у сваіх справах на працягу вякоў выяўляе, перадае і захоўвае вялікі духоўны досвед і памкненні да таго, каб яны служылі прагрэсу многіх, а нават усяго чалавецтва.

З гэтага вынікае, што чалавечая культура непазбежна мае гістарычны і грамадскі аспект і што слова «культура» часам набывае сацыялагічнае і этналагічнае значэнне. У гэтым сэнсе кажуць пра мноства культур. Бо розныя спосабы выкарыстання рэчаў, выканання працы і самарэалізацыі, практыкавання рэлігіі і маральнага выхавання, устанаўлення законаў і прававых інстытутаў, развіцця навук і мастацтваў, а таксама культываванне прыгажосці ствараюць розныя агульныя ўмовы жыцця і розныя формы суаднясення жыццёвых даброт. Так, з традыцыйных звычаяў паўстае непаўторная для кожнай чалавечай супольнасці спадчына і ўтвараецца акрэсленае гістарычнае асяроддзе, часткай якога становіцца чалавек кожнага народу і эпохі, адкуль ён чэрпае даброты для ўдасканалення асабістай і грамадзянскай культуры.

І. СТАН КУЛЬТУРЫ Ў СУЧАСНЫМ СВЕЦЕ

54. Новыя формы жыцця
Сацыяльныя і культурныя ўмовы жыцця сучаснага чалавека зазнаюць настолькі глыбокія змены, што можна казаць пра новую эпоху чалавечай гісторыі¹²⁴. Адкрываюцца новыя шляхі ўдасканалення і пашырэння абсягу культуры, падрыхтаваныя вялізнымі дасягненнямі прыродазнаўчых і гуманітарных, а таксама грамадскіх навук, развіццём тэхнікі і прагрэсам у стварэнні і адпаведным распаўсюджванні сродкаў камунікацыі. Таму сучасная культура мае наступныя асаблівасці: гэтак званыя дакладныя навукі развіваюць надзвычайную здольнасць да крытычных меркаванняў; навейшыя даследаванні псіхалогіі глыбей тлумачаць дзейнасць чалавека; гістарычныя дысцыпліны істотна спрыяюць асэнсаванню рэчаў у аспекце іх зменлівасці і эвалюцыі; лад жыцця і звычаі з кожным днём усё больш уніфікуюцца; індустрыялізацыя, урбанізацыя і іншыя прычыны, якія развіваюць грамадскае жыццё, утвараюць новыя формы культуры (масавая культура), з якіх узнікаюць новыя спосабы мыслення, дзеяння і правядзення вольнага часу; адначасова развітыя адносіны паміж рознымі народамі і грамадскімі аб’яднаннямі адкрываюць усім і кожнаму паасобку шырокі доступ да скарбаў розных форм культуры. Такім чынам паволі рыхтуецца больш універсальная форма чалавечай культуры, якая тым больш развіваецца і выяўляе еднасць чалавецтва, чым лепш улічвае адметнасць розных культур.

55. Чалавек — творца культуры
З кожным днём павялічваецца колькасць мужчын і жанчын розных груп і нацыянальнасцяў, якія ўсведамляюць, што з’яўляюцца здзяйсняльнікамі і творцамі культуры сваёй супольнасці. Ва ўсім свеце ўзрастае пачуццё аўтаноміі і разам з тым адказнасці, што надзвычай важна для духоўнай і маральнай сталасці чалавецтва. Гэта выяўляецца выразней, калі мы ўсведамляем факт аб’яднання свету і задачу, якая стаіць перад намі: у праўдзе і справядлівасці будаваць лепшы свет. Такім чынам мы становімся сведкамі нараджэння новага гуманізму, у якім чалавек адзначаецца перадусім адказнасцю перад сваімі братамі і перад гісторыяй.

56. Цяжкасці і заданні
Не дзіўна, што ў гэтых умовах чалавек, адчуваючы сваю адказнасць за развіццё культуры, мае глыбейшую надзею, але і з трывогай заўважае шматлікія супярэчнасці, якія сам павінен вырашыць.

Што трэба зрабіць, каб актывізаваны культурны абмен, які павінен прывесці да сапраўднага і плённага дыялогу паміж рознымі групамі і народамі, не выклікаў хваляванняў у жыцці чалавечых супольнасцяў, не ставіў пад сумненне мудрасць продкаў і не пагражаў самабытнаму характару народаў?

Як трэба падтрымліваць дынамізм і пашырэнне новай культуры, каб усё ж не загінула жывая вернасць спадчыннай традыцыі? Гэта асабліва актуальна там, дзе культура, якая ўзнікла ў выніку прагрэсу навукі і тэхнікі, сутыкаецца з тым адвечным ладам жыцця, які паўстаў у выніку розных класічных традыцый.

Якім чынам можна ўзгадніць хуткую і ўсё больш глыбокую ўнутраную раздробленасць дысцыплін з неабходнасцю іх сінтэзу, а таксама захаваць у людзях здольнасць сузіраць і здзіўляцца, бо гэта вядзе да мудрасці?

Што трэба рабіць, каб людзі ўсяго свету ўдзельнічалі ў культурных дабротах, калі адначасова культура інтэлектуальнай эліты становіцца ўсё больш вытанчанай і складанай?

Урэшце, як прызнаць справядлівасць аўтаноміі, якой культура дабіваецца для сябе, каб прадухіліць гуманізм выключна зямны і нават варожы рэлігіі?

Таму сярод гэтых супярэчнасцяў чалавечая культура павінна сёння развівацца так, каб яна гарманічна фарміравала цэласную чалавечую асобу і дапамагала людзям выконваць тыя заданні, да якіх пакліканы яны ўсе, асабліва хрысціяне, аб’яднаныя па-братэрску ў адну чалавечую сям’ю.

ІІ. НЕКАТОРЫЯ ПРЫНЦЫПЫ НАЛЕЖНАГА РАЗВІЦЦЯ КУЛЬТУРЫ

57. Вера і культура
Хрысціяне, пілігрымуючы да Нябеснай Айчыны, павінны шукаць і імкнуцца да таго, што ў нябёсах¹²⁵. Але гэта не змяншае, а хутчэй павялічвае важнасць іх абавязку супрацоўнічаць з усімі людзьмі ў будаўніцтве больш гуманнага свету. Сапраўды, заключаная ў хрысціянскай веры таямніца дае ім вышэйшыя матывы і дапамогу для стараннага выканання гэтай задачы і асабліва для раскрыцця поўнага сэнсу той працы, дзякуючы якой чалавечая культура мае выключнае месца ў цэласным пакліканні чалавека

Бо працай сваіх рук або з дапамогай тэхнікі ён апрацоўвае зямлю, каб яна прыносіла плён і станавілася годным жыллём для ўсёй чалавечай сям’і, і калі свядома бярэ ўдзел у жыцці сацыяльных груп, ён выконвае аб’яўлены на пачатку гісторыі Божы намер, што чалавек павінен падпарадкоўваць сабе зямлю¹²⁶, выкарыстоўваць створаныя рэчы і праз гэта ўдасканальваць сябе; у той жа час ён выконвае вялікі наказ Хрыста: самааддана служыць сваім братам.

Больш за тое, чалавек, займаючыся рознымі філасофскімі, гістарычнымі, матэматычнымі і прыродазнаўчымі навуковымі дысцыплінамі, а таксама рознымі відамі мастацтва, можа значна паспрыяць таму, каб чалавечая сям’я наблізілася да вышэйшага разумення праўды, дабра і прыгажосці і да ўсведамлення універсальных каштоўнасцяў, набываючы ўсё большае прасвятленне цудоўнай Мудрасцю, якая спрадвеку была ў Богу, усё ўпарадкоўваючы з Ім, і якая весялілася на зямным коле, маючы радасць ад знаходжання з сынамі чалавечымі¹²⁷.

Тым самым чалавечы дух, больш свабодны ад рэчаў, можа лягчэй узняцца да ўшанавання і сузірання Стварыцеля. Больш за тое, натхненнем ласкі ён рыхтуецца да пазнання Божага Слова, якое, перш чым уцелавіцца дзеля збаўлення і аб’яднання ўсіх у сабе, ужо «было ў свеце» як «святло праўдзівае, якое асвятляе кожнага чалавека» (Ян 1, 9)¹²⁸.

Сучасны прагрэс навукі і тэхнікі, якія з прычыны свайго метаду не могуць дасягнуць найглыбейшых асноў рэчаіснасці, можа спрыяць пэўнаму фенаменалізму і агнастыцызму, калі метады даследаванняў, якімі карыстаюцца гэтыя навуковыя дысцыпліны, будуць незаслужана прызнаныя найвышэйшым правілам у пошуку ўсёй праўды. Больш за тое, існуе небяспека, што чалавек, занадта давяраючы сённяшнім адкрыццям, будзе лічыць сябе самадастатковым і не будзе шукаць вышэйшых рэчаў.

Аднак гэтыя адмоўныя з’явы не вынікаюць непасрэдна з сённяшняй культуры і не павінны быць для нас падставай для адмаўлення яе станоўчых вартасцяў, да якіх залічваюцца: імкненне да навук і дакладная вернасць праўдзе ў навуковых даследаваннях; неабходнасць супрацоўніцтва з іншымі ў тэхнічных групах; пачуццё міжнароднай салідарнасці; усё больш жывое ўсведамленне адказнасці навукоўцаў перад людзьмі, якім трэба дапамагаць і якіх трэба абараняць; жаданне палепшыць умовы жыцця для ўсіх, асабліва для тых, хто не можа вырашаць свой лёс ці пакутуе з-за недахопу культуры. Усё гэта можа стаць пэўнай падрыхтоўкай для прыняцця евангельскага паслання, якое ажывіць Божая любоў праз таго, хто прыйшоў збавіць свет.

58. Разнастайныя сувязі добрай навіны Хрыста з чалавечай культурай
Паміж навіной збаўлення і чалавечай культурай існуюць разнастайныя сувязі. Бог, аб’яўляючы сябе свайму народу аж да поўнага праяўлення ва ўцелаўлёным Сыне, прамаўляў у адпаведнасці са станам культуры, уласцівым розным эпохам.

Так і Касцёл, які на працягу вякоў жыве ў розных умовах, выкарыстоўвае здабытак розных культур, каб сваім прапаведаваннем пашыраць збаўчую навіну Хрыста сярод усіх народаў і тлумачыць яе, даследаваць, глыбей разумець і лепш выражаць у цэлебрацыі літургіі і ў жыцці разнастайнай супольнасці вернікаў.

Але ў той жа час Касцёл, пасланы да ўсіх народаў кожнага часу і месца, не мае выключнай і непарыўнай повязі ні з якім-небудзь народам, ні з канкрэтным укладам жыцця, ні з якім-небудзь даўнім ці новым звычаем. Верны сваёй традыцыі і ў той жа час, усведамляючы універсальнасць сваёй місіі, ён здольны ўсталяваць сувязь з рознымі формамі культуры, праз што ўзбагачаецца як сам Касцёл, так і розныя культуры.

Добрая навіна Хрыста няспынна аднаўляе жыццё і культуру паўшага чалавека, а таксама перамагае і знішчае памылкі і зло, якія вынікаюць з пастаяннай для чалавека пагрозы спакушэння грахом. Яна няспынна ачышчае і ўзвышае звычаі народаў. Багаццямі звыш умацоўвае духоўную прыгажосць і таленты кожнага народу ці эпохі, дапаўняе і аднаўляе іх у Хрысце¹²⁹. Так Касцёл, выконваючы сваё заданне¹³⁰, пабуджае і схіляе да культуры асабістага і грамадскага жыцця і сваёй дзейнасцю, у тым ліку літургічнай, выхоўвае чалавека да ўнутранай свабоды.

59. Розныя правілы ўласцівага парадку форм чалавечай культуры
З вышэйзгаданых прычын Касцёл нагадвае ўсім, што культуру трэба суадносіць з поўнай дасканаласцю чалавечай асобы, з дабром грамадства і ўсёй чалавечай супольнасці. Таму трэба так выхоўваць дух, каб развівалася здольнасць здзіўляцца, паглыбляць кантэмпляцыю і фарміраваць сваю думку, а таксама рэлігійнае, маральнае і грамадскае пачуццё.

Паколькі культура непасрэдна вынікае з разумнай і грамадскай сутнасці чалавека, для яе няспыннага развіцця неабходна належная свабода і справядлівая магчымасць дзейнічаць самастойна паводле сваіх прынцыпаў. Таму яна заслужана патрабуе павагі і карыстаецца пэўнай недатыкальнасцю, зразумела, пры захаванні правоў асобы і мясцовай ці універсальнай супольнасці ў межах агульнага дабра.

Святы Сабор, нагадваючы вучэнне Першага Ватыканскага Сабору, заяўляе, што «ёсць два шляхі пазнання»: вера і розум, і што Касцёл не забараняе «ў сферы чалавечых мастацтваў і навук выкарыстоўваць адпаведныя для іх прынцыпы і метады». Таму, «прызнаючы гэтую справядлівую свабоду», Касцёл пацвярджае справядлівую аўтаномію чалавечай культуры, асабліва навук¹³¹.

Усё гэта патрабуе, каб чалавек, захаваўшы маральны парадак і грамадскую карысць, мог свабодна шукаць праўду, выказваць і пашыраць свае погляды, а таксама развіваць любое ўменне; урэшце, патрабуе, каб ён быў праўдзіва інфармаваны пра грамадскія падзеі¹³².
Дзяржаўная ўлада не павінна вызначаць характар форм чалавечай культуры, але забяспечваць умовы і сродкі, неабходныя для развіцця культуры ўсіх, у тым ліку і нацыянальных меншасцяў¹³³. Таму найперш трэба дабівацца, каб палітычныя ці эканамічныя ўлады не прымушалі культуру служыць неўласцівым ёй мэтам.

ІІІ. НЕКАТОРЫЯ БОЛЬШ АКТУАЛЬНЫЯ ЗАДАЧЫ ХРЫСЦІЯНАЎ У ГАЛІНЕ КУЛЬТУРЫ

60. Права на культурныя багацці павінна ўсім гарантавацца і рэалізавацца
Паколькі сёння ёсць магчымасць вызваліць многіх людзей ад гаротнага невуцтва, абавязкам, найбольш адпаведным думцы нашай эпохі, у першую чаргу абавязкам хрысціянаў, з’яўляецца старанная праца дзеля таго, каб у эканамічнай і палітычнай сферы на нацыянальным і міжнародным узроўнях выносіліся фундаментальныя рашэнні, дзякуючы якім адпаведнае годнасці асобы права ўсіх на асабістую і грамадскую культуру, не зважаючы на расу, пол, нацыянальнасць, рэлігію ці сацыяльнае становішча, знаходзіла б усюды прызнанне і рэалізацыю. Таму ўсім трэба гарантаваць дастатковы запас культурных здабыткаў, асабліва тых, якія складаюць г. зв. фундаментальную культуру, каб для многіх людзей непісьменнасць ці пазбаўленне адказнай дзейнасці не былі перашкодай для ўдзелу ў сапраўды чалавечым супрацоўніцтве дзеля агульнага дабра.

Таму трэба імкнуцца да таго, каб інтэлектуальна здольныя людзі мелі доступ да вышэйшай адукацыі з тым, каб па меры магчымасці яны маглі выканаць у грамадстве задачы, абавязкі і служэнне, адпаведныя іх здольнасцям і набытаму досведу¹³⁴. Так кожны чалавек і сацыяльныя групы кожнага народу здолеюць прыйсці да поўнага развіцця культурнага жыцця, якое адпавядае іх уласным дараванням і традыцыям.

Акрамя таго, трэба старанна працаваць над тым, каб усе людзі ўсвядомілі як права на культуру, так і абавязак самаўдасканальвацца і дапамагаць у гэтым іншым. Часам існуюць умовы жыцця і працы, якія перашкаджаюць культурным імкненням людзей і знішчаюць у іх прыхільнасць да культуры. Гэта асабліва важна для сялян і рабочых, якім трэба стварыць такія ўмовы працы, каб яны не перашкаджалі росту іх чалавечай культуры, а, наадварот, развівалі яе. Жанчыны працуюць ва ўсіх сферах, таму неабходна, каб яны маглі ў іх цалкам рэалізавацца адпаведна са сваімі здольнасцямі. Агульным абавязкам з’яўляецца забеспячэнне і падтрымка неабходнага і ўласцівага жанчынам удзелу ў культурным жыцці.

61. Выхаванне цэласнай чалавечай культуры
Сёння як ніколі цяжка дасягнуць сінтэзу розных галін ведаў і навук. Па меры таго, як расце змест і разнастайнасць складовых элементаў культуры, адначасова памяншаецца для паасобных людзей здольнасць успрыняць і арганічна суладзіць гэтыя элементы, так што тып «універсальнага чалавека» ўсё больш знікае. Аднак кожны чалавек мае абавязак захоўваць цэласнасць чалавечай асобы, у якой на першым месцы стаіць каштоўнасць розуму, волі, сумлення і братэрства. Усе яны маюць сваю аснову ў Богу Стварыцелю, а ў Хрысце дзіўным чынам былі аздароўлены і ўзвышаны.

Сям’я з’яўляецца ў першую чаргу як бы маці і карміцелькай такога выхавання. У ёй дзеці, акружаныя любоўю, лягчэй прывучаюцца да ўласцівага парадку рэчаў, калі ў іх душы з цягам юначых гадоў без прымусу пранікаюць правераныя формы чалавечай культуры.

Сучаснае грамадства мае ўмовы для такога выхавання, асабліва дзякуючы шырэйшаму распаўсюджванню кніг і новым сродкам культурных і сацыяльных зносін, якія могуць спрыяць універсальнай культуры. У сувязі са скарачэннем у розных месцах часу працы з кожным днём для многіх людзей будзе павялічвацца зручная магчымасць для атрымання адукацыі. Няхай вольны час будзе належна выкарыстаны для духоўнага адпачынку, умацавання псіхічнага і фізічнага здароўя праз любімыя заняткі і навучанне, праз падарожжы ў іншыя краіны (турызм), дзякуючы якім удасканальваецца розум і людзі ўзбагачаюцца ўзаемным пазнаннем; далей праз спартыўныя спаборніцтвы і практыкаванні, якія таксама і ў грамадстве дапамагаюць падтрымліваць ураўнаважанасць і братэрскія адносіны паміж людзьмі ўсялякага стану, нацыянальнасці і розных рас. Таму няхай хрысціяне супрацоўнічаюць дзеля таго, каб чалавечы і хрысціянскі дух напаўняў уласцівыя нашай эпосе з’явы культуры і супольныя дзеянні.

Аднак усе гэтыя выгоды не прывядуць да фармацыі цэласнай культуры чалавека, калі будзе занядбана глыбокае пытанне пра сэнс культуры і навукі для чалавечай асобы.

62. Належнае ўзгадненне індывідуальнай і грамадскай культуры з хрысціянствам
Хоць Касцёл значна паспрыяў развіццю культуры, аднак з досведу вядома, што з розных прычын узгадненне культуры з хрысціянствам не заўсёды было лёгкім.

Гэтыя цяжкасці не заўсёды шкодзяць жыццю веры, але могуць нават падштурхнуць розум да больш дакладнага і глыбокага яе разумення. Бо навейшыя даследаванні і адкрыцці ў галіне дакладных навук, гісторыі і філасофіі ставяць новыя пытанні, якія нясуць з сабой жыццёвыя наступствы, а таксама патрабуюць новых даследаванняў ад тэолагаў. Акрамя таго, тэолагі, захоўваючы ўласцівыя тэалогіі метады і патрабаванні, павінны няспынна шукаць усё больш адпаведны спосаб прадстаўлення вучэння сваім сучаснікам. Бо адна справа сам дэпазіт веры, г.зн. яе праўды, а іншая — спосаб іх выражэння пры абавязковым захаванні нязменнага сэнсу і значэння¹³⁵. У пастырстве трэба прызнаваць і выкарыстоўваць у дастатковай ступені не толькі тэалагічныя прынцыпы, але і дасягненні свецкіх навук, асабліва псіхалогіі і сацыялогіі, каб таксама і вернікаў весці да больш чыстага і сталага жыцця веры.

Па-свойму таксама літаратура і мастацтва маюць вялікае значэнне для жыцця Касцёла. Яны спрабуюць выразіць прыроджаную здольнасць чалавека, яго праблемы і досвед у імкненні пазнаць і ўдасканаліць сябе і свет; стараюцца паказаць становішча чалавека ў гісторыі і ва ўсім свеце, асвятліць яго няшчасці і радасці, патрэбы і магчымасці і прадставіць лепшы лёс чалавека. Гэтак яны могуць узвысіць чалавечае жыццё, якое выражаюць у розных формах, уласцівых часу і рэгіёнам.

Таму трэба прыкладаць намаганні, каб мастакі адчувалі, што Касцёл прызнае іх пачынанні, і каб яны, выкарыстоўваючы ўпарадкаваную свабоду, наладжвалі больш цесны кантакт з хрысціянскай супольнасцю. Касцёл павінен прызнаць і новыя формы мастацтва, характэрныя для сучасных жыхароў розных народаў і краін. Іх можна выкарыстоўваць у святынях, калі яны годным чынам скіроўваюць розум да Бога і не супярэчаць патрабаванням літургіі¹³⁶.

Так веданне Бога лепш выяўляецца, а абвяшчэнне Евангелля становіцца больш зразумелым для чалавечага розуму і пранікае як бы ва ўмовы іх жыцця.

Таму няхай вернікі жывуць у самай цеснай еднасці са сваімі сучаснікамі і стараюцца дакладна зразумець іх спосаб мыслення і адчування, які выражаецца ў створанай імі культуры. Няхай спалучаюць веданне новых навук і вучэнняў, а таксама найноўшых вынаходстваў з хрысціянскімі звычаямі і ўстанаўленнямі хрысціянскага вучэння, каб рэлігійная культура і сумленнасць духу крочылі ў іх поруч з веданнем навук і тэхнічных дасягненняў, якія развіваюцца з кожным днём. Дзякуючы гэтаму яны змогуць ацэньваць і тлумачыць усё цалкам па-хрысціянску.

Тыя, хто ў семінарыях і універсітэтах займаюцца тэалагічнымі навукамі, павінны старацца супрацоўнічаць з людзьмі, дасведчанымі ў іншых галінах ведаў, аб’ядноўваючы з імі свае сілы і задумы. У той жа час няхай тэалагічнае даследаванне скіроўваецца да глыбокага пазнання праўды Аб’яўлення і не забывае пра яе сувязь з сучаснасцю, каб дапамагчы людзям, адукаваным у розных галінах навукі, глыбей пазнаць веру. Гэтая супольная праца істотна дапаможа рыхтаваць святароў, здольных належным чынам прадставіць вучэнне Касцёла пра Бога, чалавека і свет нашым сучаснікам, каб яны ахвотна прымалі гэта слова¹³⁷. Тым больш пажадана, каб і многія свецкія католікі атрымлівалі адпаведную тэалагічную адукацыю і каб большасць з іх прысвяціла сябе яе глыбейшаму вывучэнню. Каб яны маглі выканаць сваё заданне, трэба даць вернікам, духоўным ці свецкім, права на справядлівую свабоду даследавання, мыслення, а таксама пакорнага і адважнага выказвання сваёй думкі ў справах, веданнем якіх яны адзначаюцца¹³⁸.

РАЗДЗЕЛ ІІІ
ЭКАНАМІЧНАЕ І ГРАМАДСКАЕ ЖЫЦЦЁ

63. Некаторыя аспекты эканамічнага жыцця
Таксама ў грамадска-эканамічным жыцці трэба ўшаноўваць і развіваць годнасць чалавечай асобы і яе цэласнае пакліканне, а таксама дабро ўсяго грамадства. Бо чалавек — гэта творца, цэнтр і мэта ўсяго грамадска-эканамічнага жыцця.

Сучасны стан эканомікі, як і іншыя галіны грамадскага жыцця, характарызуецца ростам панавання чалавека над прыродай, усё больш цеснымі і інтэнсіўнымі стасункамі і ўзаемазалежнасцю грамадзян, супольнасцяў і народаў, больш за тое, вельмі частым умяшаннем з боку палітычных улад. Адначасова прагрэс у метадах вытворчасці і абмену дабротамі і паслугамі ператварылі эканоміку ў прыдатны механізм для паспяховага задавальнення патрэб чалавечай сям’і.

Аднак ёсць шмат прычын для непакою. Многія людзі, асабліва ў эканамічна развітых краінах, настолькі паддаліся панаванню эканомікі, што амаль усё іх індывідуальнае і грамадскае жыццё прасякнута нейкім эканамічным духам, і гэта датычыць як народаў, якія падтрымліваюць калектыўную гаспадарку, так і іншых. Рост эканамічнага жыцця (калі б ён толькі рацыянальна і гуманна каардынаваўся) мог бы змякчыць сацыяльную няроўнасць, аднак усё часцей ён вядзе да яе абвастрэння, а ў розных месцах нават да пагаршэння сацыяльнага становішча слабейшых і да пагарды беднымі. У той час, калі вялікае мноства людзей яшчэ адчуваюць недахоп неабходных рэчаў, некаторыя, нават у слабаразвітых краінах, жывуць раскошна і марнуюць маёмасць. Раскоша і галеча жывуць у суседстве. У той час як група людзей засяроджвае ў сваіх руках вялізную ўладу ў прыняцці рашэнняў, многія не маюць амаль ніякай магчымасці дзейнічаць па сваёй ініцыятыве і на сваю адказнасць і нярэдка жывуць і працуюць ва ўмовах, непрымальных для чалавечай асобы.

Падобныя праявы эканамічнай і сацыяльнай няроўнасці назіраюцца паміж сельскай гаспадаркай з аднаго боку і прамысловасцю і паслугамі з другога, а таксама паміж рознымі рэгіёнамі аднаго і таго ж народу. Паміж больш развітымі эканамічна краінамі і менш развітымі нарастае супрацьстаянне, якое ўвесь час абвастраецца і нават можа прывесці да пагрозы сусветнаму спакою.

Гэтыя праявы няроўнасці ўсё жывей адчуваюць сучасныя людзі, паколькі яны глыбока перакананыя, што павелічэнне тэхнічных і эканамічных магчымасцяў, якімі валодае сучасны свет, можа і павінна паправіць гэты гаротны стан рэчаў. Для гэтага неабходны грамадска-эканамічныя рэформы, а таксама агульная змена спосабу мыслення і жыццёвай пазіцыі. З гэтай мэтай Касцёл, кіруючыся святлом Евангелля, цягам вякоў абвяшчаў, асабліва ў апошнія часы, патрабаваныя здаровым розумам прынцыпы справядлівасці і роўнасці, якія датычаць асабістага, грамадскага і міжнароднага жыцця. Святы Сабор, прымаючы пад увагу перадусім патрабаванні эканамічнага прагрэсу, мае намер пацвердзіць гэтыя прынцыпы і ў адпаведнасці з абставінамі сучаснай эпохі ўказаць пэўныя арыенціры¹³⁹.

І. ЭКАНАМІЧНЫ ПРАГРЭС

64. Эканамічны прагрэс у служэнні людзям
Сёння як ніколі пераважна праз рост сельскагаспадарчай і прамысловай прадукцыі і праз павелічэнне паслуг робяцца намаганні задаволіць патрэбы ўсё большай колькасці насельніцтва і адказаць на растучыя патрабаванні чалавецтва. Таму трэба падтрымліваць тэхнічны прагрэс, вынаходствы, імкненне засноўваць, пашыраць і мадэрнізаваць вытворчасць, а таксама намаганні людзей, занятых у вытворчасці, — усё, што служыць прагрэсу. Асноўнай мэтай гэтай вытворчасці з’яўляецца не нарашчванне таварнай масы, прыбытак або ўплывовасць, але служэнне цэласнаму чалавеку з улікам яго матэрыяльных патрэб і патрабаванняў інтэлектуальнага, маральнага, духоўнага і рэлігійнага жыцця — служэнне, паўторым, кожнаму чалавеку і кожнай чалавечай супольнасці любой расы і ў любой частцы свету. Таму эканамічны рух павінен развівацца паводле сваіх метадаў і законаў, але ў межах маральнага парадку¹⁴⁰, каб здзейсніўся Божы намер адносна чалавека¹⁴¹.

65. Эканамічны прагрэс пад кіраўніцтвам чалавека
Чалавек павінен кіраваць эканамічным прагрэсам і не пакідаць яго самаўпраўству нешматлікіх людзей ці груп, якія канцэнтруюць у сваіх руках празмерную эканамічную магутнасць, або нейкай палітычнай супольнасці ці нейкіх мацнейшых краін; наадварот, у кіраванні ім павінна прымаць актыўны удзел на кожным узроўні як мага большая колькасць людзей, а калі гаворка ідзе пра міжнародныя адносіны — усе краіны. Неабходна таксама, каб спантанныя ініцыятывы адзінак і свабодных аб’яднанняў каардынаваліся і арганічна звязваліся з намаганнямі дзяржаўных улад.

Нельга, каб рост эканомікі ішоў выключна або шляхам адвольнай эканамічнай дзейнасці адзінак, або быў падпарадкаваны дзяржаўнай уладзе. Таму трэба прызнаць памылковымі дактрыны, якія пад выглядам фальшывай свабоды перашкаджаюць увядзенню неабходных рэформ ці пагарджаюць фундаментальнымі правамі адзінак і аб’яднанняў на карысць калектыўнай арганізацыі вытворчасці¹⁴².

Зрэшты, грамадзяне павінны памятаць, а грамадзянская ўлада прызнаць, што правам і абавязкам кожнага з’яўляецца спрыянне па меры асабістых магчымасцяў сапраўднаму прагрэсу свайго грамадства. Асабліва ў слабаразвітых краінах, дзе ёсць пільная неабходнасць выкарыстоўваць для гэтага ўсе сродкі, пад сур’ёзную пагрозу ставяць агульнае дабро людзі, якія не выкарыстоўваюць свой эканамічны патэнцыял або пазбаўляюць сваё грамадства неабходнай матэрыяльнай ці маральнай дапамогі (хоць пры гэтым у кожнага застаецца асабістае права на эміграцыю).

66. Неабходнасць ліквідацыі вялізнай сацыяльна-эканамічнай няроўнасці
Для задавальнення патрэб справядлівасці і роўнасці трэба настойліва дабівацца таго, каб, захоўваючы правы адзінак і адметнасць кожнага народу, была як мага хутчэй ліквідавана існуючая і часта нарастаючая эканамічная няроўнасць, якой заўжды спадарожнічае індывідуальная і калектыўная дыскрымінацыя. У многіх краінах, дзе сельская гаспадарка зазнае выключныя цяжкасці ў апрацоўцы зямлі ці ў збыце ўраджаю, трэба дапамагаць сялянам як у павышэнні ўрадлівасці глебы і збыце прадуктаў, так і праз увядзенне неабходных паляпшэнняў і інавацый таксама праз атрыманне заслужанага прыбытку, каб сяляне не знаходзіліся ў найніжэйшым грамадскім пласце, як гэта часта здараецца. Самі ж сяляне, асабліва моладзь, павінны старанна ўдасканальваць свае прафесійныя веды, без якіх не можа быць прагрэсу ў сельскай гаспадарцы¹⁴³.

Зноў жа справядлівасць і роўнасць патрабуюць, каб эміграцыйныя рухі, неабходныя для эканамічнага прагрэсу, фарміраваліся такім чынам, каб жыццё адзінак і іх сем’яў не станавілася няпэўным і пакінутым на волю лёсу. Што датычыць працаўнікоў іншай нацыянальнасці ці эмігрантаў, якія сваёй працай спрыяюць эканамічнаму развіццю мясцовага насельніцтва ці пэўнай краіны, трэба ў дачыненні да іх пазбягаць усялякай дыскрымінацыі ў сферы працы і заробку. Больш за тое, усе, найперш грамадскія ўлады, павінны ставіцца да іх як да асоб, а не толькі як да працоўнай сілы, і аказваць ім дапамогу ў перасяленні да сябе сям’і і набыцці прыстойнага жылля, а таксама павінны падтрымліваць іх інтэграцыю ў грамадскае жыццё краіны або рэгіёна, які іх прымае. Аднак, наколькі магчыма, трэба стварыць для іх умовы працы ва ўласных рэгіёнах.

У эканамічных справах, якія сёння змяняюцца, і ў новых формах прамысловага грамадства, дзе, напрыклад, развіваецца аўтаматызацыя, трэба клапаціцца, каб кожны меў дастатковую і адпаведную працу, а таксама магчымасць тэхнічнай і прафесійнай падрыхтоўкі і каб былі забяспечаны ўмовы жыцця і годнасць чалавека, асабліва тых людзей, якія з-за хваробы ці ўзросту змушаны пераадольваць большыя цяжкасці.

ІІ. НЕКАТОРЫЯ ПРЫНЦЫПЫ КІРАВАННЯ ЭКАНАМІЧНЫМ І ГРАМАДСКІМ ЖЫЦЦЁМ

67. Праца, яе ўмовы і адпачынак
Чалавечая праца, якая скіравана на стварэнне новых даброт і абмен імі ці на аказанне эканамічных паслуг, пераўзыходзіць іншыя элементы эканамічнага жыцця, паколькі яны маюць толькі інструментальны характар.

Гэтая праца, распачатая самастойна, ці наёмная, паходзіць непасрэдна ад асобы, якая нібы пазначае сваёй пячаткай прыроду і падпарадкоўвае яе сваёй волі. Праз сваю працу чалавек звычайна забяспечвае жыццё ўласнае і сваіх блізкіх, яднаецца са сваімі братамі і служыць ім, можа практыкаваць шчырую любоў і садзейнічаць дасканаленню створаных Богам рэчаў. Больш за тое, мы павінны мець перакананне, што праз працу, ахвяраваную Богу, чалавек далучаецца да збаўчай справы Езуса Хрыста, які, працуючы сваімі рукамі ў Назарэце, надзяліў працу найвышэйшай годнасцю. Адсюль вынікае ўсеагульны абавязак сумленна працаваць і права кожнага на працу; грамадства ж, у залежнасці ад канкрэтных абставін, павінна дапамагаць грамадзянам знаходзіць магчымасць для адпаведнай працы. Урэшце, трэба так узнагароджваць за працу, каб гэта давала чалавеку сродкі для забеспячэння сабе і блізкім годнага матэрыяльнага, грамадскага, культурнага і духоўнага жыцця, улічваючы род заняткаў кожнага, прадуктыўнасць працы, спецыфіку вытворчасці і агульнае дабро¹⁴⁴.

Паколькі эканамічная дзейнасць, як правіла, вядзецца калектыўнымі намаганнямі, несправядліва і бесчалавечна планаваць і ўладкоўваць гэтае супрацоўніцтва так, каб камусьці з працаўнікоў яно прычыняла шкоду. Нават у наш час часта здараецца, што працаўнікі становяцца як бы рабамі сваёй працы. Апраўдаць гэта нельга ніякімі г. зв. эканамічнымі законамі. Таму ўвесь працэс прадуктыўнай працы павінен дастасоўвацца да патрэб чалавечай асобы і да парадку жыцця, перадусім сямейнага, асабліва калі гаворка ідзе пра маці, і заўсёды ўлічваць пол і ўзрост. Акрамя таго, працаўнікі павінны мець магчымасць развіваць свае здольнасці і індывідуальнасць непасрэдна ў працэсе працы. Як з аднаго боку яны мусяць з належным пачуццём адказнасці прысвячаць свой час і сілы для выканання працы, так з другога боку ўсе павінны мець вольны час, дастатковы для адпачынку, сямейнага, культурнага, грамадскага і рэлігійнага жыцця. Яны абавязкова павінны мець магчымасць свабодна развіваць тыя сілы і здольнасці, якія не могуць удасканальваць у прафесійнай дзейнасці.

68. Удзел у прадпрыемствах і планаванні ўсёй эканомікі, а таксама канфлікты на працы
У эканамічных прадпрыемствах аб’ядноўваюцца для працы асобы, гэта значыць свабодныя і паўнапраўныя людзі, створаныя паводле Божага вобраза. Таму, улічваючы заданні кожнага, як уласнікаў, так і, прадпрымальнікаў, як кіраўнікоў, так і працаўнікоў, і, захоўваючы неабходную скаардынаванасць ва ўсім кіраванні, трэба падтрымліваць адпаведна прадуманым чынам актыўны ўдзел усіх у кіраванні прадпрыемствам¹⁴⁵. Паколькі часта не на самім прадпрыемстве, а ва ўстановах вышэйшага рангу разглядаюцца грамадска-эканамічныя справы, ад якіх залежыць будучы лёс працаўнікоў і іх дзяцей, неабходна, каб яны самі або іхнія свабодна абраныя прадстаўнікі мелі голас пры прыняцці рашэнняў.

Да фундаментальных правоў чалавека залічваецца права працаўнікоў на свабоднае заснаванне аб’яднанняў, якія б сапраўды прадстаўлялі іх інтарэсы і спрыялі фарміраванню справядлівага эканамічнага жыцця, і права кожнага працаўніка на свабодны ўдзел у дзейнасці гэтых аб’яднанняў без пагрозы рэпрэсій. Праз такі ўпарадкаваны ўдзел, спалучаны з развіццём эканамічнай і сацыяльнай асветы, ва ўсіх будзе няспынна паглыбляцца ўсведамленне ўскладзенага на іх абавязку, дзякуючы чаму ўсе адпаведна здольнасцям і магчымасцям адчуюць супольную адказнасць за эканамічны і грамадскі прагрэс усяго прадпрыемства і за ўсё агульнае дабро.

Калі ж узнікаюць эканамічныя і грамадскія канфлікты, трэба прыкладаць намаганні для іх мірнага вырашэння. Хоць заўжды трэба імкнуцца да шырэйшага дыялогу бакоў, аднак і ў сённяшніх абставінах страйк дзеля абароны сваіх правоў і выканання справядлівых патрабаванняў працаўнікоў можа аказацца неабходнай, крайняй мерай. Аднак і ў гэтым выпадку трэба шукаць шлях да перамоў і да аднаўлення дыялогу аб прымірэнні.

69. Зямныя даброты, прызначаныя для ўсіх людзей
Бог прызначыў зямлю з усім, што яна змяшчае, на карысць усіх людзей і народаў, каб створаныя даброты даходзілі да ўсіх у справядлівай меры — пад кіраўніцтвам справядлівасці і ў суправаджэнні любові¹⁴⁶. Якія б ні былі формы ўласнасці, прыстасаваныя ў залежнасці ад розных зменных абставін да законнага ладу розных народаў, аднак заўжды трэба ўлічваць універсальнасць прызначэння зямных дабротаў. Таму чалавек, карыстаючыся гэтымі дабротамі, павінен лічыць матэрыяльныя рэчы, якімі валодае, не толькі сваімі, але і агульнымі ў тым сэнсе, што яны павінны прыносіць карысць не толькі яму, але і іншым¹⁴⁷. Зрэшты, кожнаму чалавеку належыць права валодаць часткай дабротаў, дастатковай для яго і для ягонай сям’і. Так лічаць айцы і доктары Касцёла, навучаючы, што людзі маюць абавязак дапамагаць бедным, і не толькі са сваіх лішкаў¹⁴⁸. Затое, калі нехта апынецца ў крайняй патрэбе, ён мае права ўзяць сабе з багаццяў іншых неабходнае для жыцця¹⁴⁹. Паколькі многія людзі на зямлі церпяць голад, Святы Сабор заахвочвае ўсіх, як адзінкі, так і ўлады, памятаць пра наказ айцоў: «Накармі паміраючага з голаду, бо калі не накорміш яго, то заб’еш»¹⁵⁰, каб па меры сваіх магчымасцяў сапраўды дзяліцца і не шкадаваць выдаткаў, аказваючы адзінкам і народам у першую чаргу такую дапамогу, дзякуючы якой яны самі маглі б пераадолець нядолю і развівацца далей.

У эканамічна слабаразвітых грамадствах нярэдка закон універсальнага прызначэння даброт выконваецца часткова праз уласцівыя супольнасцям звычаі і традыцыі, якія забяспечваюць кожнаму з іх членаў неабходныя для жыцця сродкі. Нягледзячы на гэта, нельга лічыць нязменнымі пэўныя звычаі, калі яны не стасуюцца з патрабаваннямі сучаснасці. З другога боку, нельга безразважна выступаць супраць годных звычаяў, якія надалей застаюцца вельмі карыснымі і адпавядаюць сённяшнім умовам. Падобна ў краінах з высокім эканамічным узроўнем пэўны корпус грамадскіх устаноў, адказных за дапамогу і бяспеку, можа са свайго боку рэалізаваць прынцып універсальнага прызначэння даброт. Трэба надалей падтрымліваць сямейныя і сацыяльныя службы, асабліва ў галіне адукацыі і выхавання. Пры ўтварэнні ўсіх гэтых інстытутаў трэба сачыць, каб грамадзян не ахапіла спажывальніцкае стаўленне да грамадства і каб яны не пазбаўляліся цяжару ўскладзенага на іх абавязку ці каб не пагарджалі служэннем дзеля грамадства.

70. Інвестыцыі і грашовыя справы
Інвестыцыі капіталу павінны быць скіраваныя на забеспячэнне як цяперашняму, так і будучаму пакаленню магчымасці працы і дастатковых даходаў. Адказныя за інвестыцыі і фарміраванне эканамічнага жыцця (асобы, групы ці дзяржаўныя ўлады) павінны ўлічваць гэтыя мэты і лічыць сваім галоўным абавязкам, па-першае, ажыццяўленне нагляду, каб асоба і грамадства атрымлівалі неабходныя сродкі для жыцця, а па-другое, прадбачліва ўсталёўваць справядлівую раўнавагу паміж патрабаваннямі бягучага індывідуальнага ці калектыўнага спажывання і патрэбамі інвестыцый для будучага пакалення. Няхай таксама заўжды маюць перад вачыма пільныя эканамічныя патрэбы слабаразвітых народаў і краін. У грашовых справах трэба імкнуцца да таго, каб не пацярпела дабро ні свайго народу, ні іншых народаў. Акрамя таго, належыць клапаціцца, каб пры змене вартасці грошай бедныя не былі несправядліва пакрыўджаны.

71. Набыццё ўласнасці і прыватная ўласнасць, латыфундыя
Паколькі ўласнасць і іншыя формы валодання матэрыяльнымі рэчамі служаць самарэалізацыі асобы і, больш за тое, даюць ёй магчымасць выконваць свае абавязкі ў грамадстве і ў эканамічным жыцці, вельмі важна падтрымліваць як асоб, так і супольнасці ў імкненні здабыць ва ўласнасць пэўны запас матэрыяльных даброт.

Прыватная ўласнасць ці формы валодання матэрыяльнымі дабротамі дае кожнаму прастору, неабходную для асабістай і сямейнай аўтаноміі, таму іх трэба разглядаць як працяг чалавечай свабоды. Яны з’яўляюцца пэўнай перадумовай грамадзянскіх свабод, паколькі даюць стымул да выканання абавязку і нясення цяжару¹⁵¹.

Формы такога валодання ці ўласнасці сёння вельмі розныя і розняцца ўсё больш. Разам узятыя, яны ўяўляюць, незалежна ад сацыяльных фондаў, правоў і інстытутаў, устаноўленых грамадствам, аснову бяспекі, якую нельга недаацэньваць. Гэта неабходна сказаць не толькі пра матэрыяльную ўласнасць, але і пра нематэрыяльныя даброты, якімі з’яўляюцца прафесійныя здольнасці.

Права на прыватную ўласнасць не супярэчыць праву, уласціваму розным формам публічнай уласнасці. Перавесці даброты ў публічную ўласнасць можа толькі кампетэнтная ўлада, кіруючыся патрабаваннямі агульнага дабра і ў яго межах, і за справядлівую аплату. Акрамя таго, дзяржаўная ўлада павінна сачыць, каб ніхто не злоўжываў прыватнай уласнасцю на шкоду агульнага дабра¹⁵².

Прыватная ўласнасць па сваёй сутнасці мае грамадскі характар, заснаваны на законе універсальнага прызначэння даброт¹⁵³. Калі гэты грамадскі характар ігнаруецца, нярэдка ўласнасць становіцца прычынай для хцівасці і сур’ёзных хваляванняў, што дае яе праціўнікам нагоду паставіць пад сумненне само права ўласнасці.

У многіх слабаразвітых эканамічна краінах існуюць вялікія, а часам агромністыя абшары палеткаў, якія кепска апрацоўваюцца ці дзеля выгады ляжаць аблогай, у той час як большасць насельніцтва не мае ці мае вельмі мала зямлі, а таму ўзнікае пільная патрэба павышаць урадлівасць глебы. Нярэдка тыя, хто наймаецца на працу да землеўладальнікаў або бярэ частку іх зямлі ў арэнду, атрымліваюць нявартую чалавека плату ў грошах ці натуры, не маюць прыстойнага жылля і абдзіраюцца пасрэднікамі. Пазбаўленыя ўсякага забеспячэння, яны жывуць у такім рабскім паняволенні асобы, што не маюць амаль ніякай магчымасці дзейнічаць самастойна і адказна. Акрамя таго, не маюць доступу да адукацыі і ўдзелу ў грамадскім і палітычным жыцці. Таму ў гэтых розных сітуацыях неабходны рэформы, каб узрастаў прыбытак, каб палепшыліся ўмовы працы і абароненасць наёмнікаў, каб стымуляваць самастойнасць у працы, больш за тое, каб пераразмеркаваць занядбаныя землеўладанні сярод тых, хто зможа павялічыць іх урадлівасць. У апошнім выпадку іх трэба забяспечыць матэрыяламі і патрэбнымі сродкамі, найперш дапамагчы атрымаць адукацыю і даць ім магчымасць арганізаваць супрацоўніцтва на прынцыпе справядлівасці. Аднак заўжды, калі агульнае дабро будзе патрабаваць экспрапрыяцыі, неабходна правільна вызначыць памер кампенсацыі, улічыўшы ўсе абставіны.

72. Эканамічная і грамадская дзейнасць і Валадарства Хрыста
Хрысціяне, якія актыўна ўдзельнічаюць у сённяшнім эканамічным і грамадскім развіцці і змагаюцца за справядлівасць і любоў, павінны пераканацца, што дзякуючы гэтаму яны могуць значна паспрыяць дабрабыту чалавецтва і спакою ва ўсім свеце. Няхай у гэтай дзейнасці прамяніцца іх прыклад, як індывідуальны, так і калектыўны. Здабыўшы абсалютна неабходныя прафесійныя веды і досвед, няхай захоўваюць у часовай дзейнасці належны парадак праз вернасць Хрысту і Яго Евангеллю, каб іх асабістае і грамадскае жыццё было прасякнута духам васьмі благаслаўленняў, асабліва ўбоства.

Хто ў паслухмянасці Хрысту шукае найперш Божага Валадарства, той чэрпае адтуль мацнейшую і чысцейшую любоў для дапамогі сваім братам і для здзяйснення справы справядлівасці, натхнёнай любоўю¹⁵⁴.

РАЗДЗЕЛ ІV
ЖЫЦЦЁ ПАЛІТЫЧНАЙ СУПОЛЬНАСЦІ

73. Сучаснае грамадскае жыццё
У наш час можна заўважыць таксама ў структуры і ў інстытутах народаў глыбокія змены, якія з’яўляюцца наступствамі культурнага, эканамічнага і грамадскага развіцця. Гэтыя змены аказваюць вялікі ўплыў на жыццё палітычнай супольнасці, асабліва, калі гаворка ідзе пра правы і абавязкі людзей у сферы грамадзянскіх свабод і пра дасягненне агульнага дабра, а таксама ўпарадкаванне адносін грамадзян паміж сабою і з дзяржаўнымі ўладамі.

Вынікам жывейшага ўсведамлення чалавечай годнасці ў розных частках свету стала імкненне да юрыдычнага і палітычнага парадку, пры якім у грамадскім жыцці знайшлі б лепшую абарону правы асобы на свабоду сходаў і аб’яднанняў, на выказванне сваіх поглядаў, а таксама прыватнага і публічнага вызнання рэлігіі. Абарона правоў — гэта неабходная ўмова таго, каб грамадзяне, паасобку ці разам, маглі актыўна ўдзельнічаць у жыцці і кіраванні дзяржаўнымі справамі.

Культурны, эканамічны і грамадскі прагрэс умацоўвае жаданне многіх людзей прымаць большы ўдзел у фарміраванні жыцця палітычнай супольнасці. У свядомасці многіх узрастае імкненне захоўваць павагу да правоў якой-небудзь нацыянальнай меншасці, якая, са свайго боку, не можа пагарджаць абавязкамі перад палітычнай супольнасцю. Акрамя таго, няспынна расце павага да людзей іншых перакананняў ці іншай рэлігіі. Адначасова наладжваецца шырэйшае супрацоўніцтва, каб усе грамадзяне, а не толькі некаторыя прывілеяваныя асобы, маглі па-сапраўднаму карыстацца асабістымі правамі.

Затое асуджаюцца ўсялякія формы палітычнага ладу, усталяваныя ў некаторых краінах, якія абмяжоўваюць грамадзянскую ці рэлігійную свабоду, памнажаюць колькасць ахвяр страсцей і палітычных злачынстваў, а дзейнасць улады скіроўваюць не на служэнне агульнаму дабру, а да выгады нейкай партыі ці саміх кіраўнікоў.

Нішто так не спрыяе аднаўленню палітычнага жыцця на сапраўды гуманістычных прынцыпах, як падтрымка глыбокага пачуцця справядлівасці і зычлівасці, служэння агульнаму дабру, а таксама ўмацаванне фундаментальных поглядаў на сапраўдную сутнасць палітычнай супольнасці і яе мэту, на правільнае ажыццяўленне і паўнамоцтвы грамадскай улады.

74. Сутнасць і мэта палітычнай супольнасці
Асобныя людзі, сем’і і аб’яднанні, з якіх складаецца грамадзянская супольнасць, усведамляюць уласную недастатковасць ва ўладкаванні сапраўды чалавечага жыцця і разумеюць неабходнасць у шырэйшай супольнасці, дзе ўсе супрацоўнічалі б на карысць лепшага развіцця агульнага дабра¹⁵⁵. Таму яны ўтвараюць разнастайныя палітычныя супольнасці. Значыць, палітычная супольнасць існуе для агульнага дабра, у якім яна знаходзіць поўнае апраўданне і сэнс і з якога бярэ сваё першаснае і ўласцівае ёй права, бо агульнае дабро ахоплівае сукупнасць тых умоў грамадскага жыцця, дзякуючы якім асобныя людзі, сем’і і аб’яднанні могуць паўней і лягчэй дасягаць сваёй уласнай дасканаласці¹⁵⁶.
Палітычная супольнасць аб’ядноўвае многіх людзей, якія могуць адрознівацца поглядамі. Каб гэтая супольнасць не распалася праз тое, што кожны будзе адстойваць свой погляд, неабходна ўлада, якая б скіроўвала сілы ўсіх грамадзян да агульнага дабра, але не механічным ці тыранічным шляхам, а перадусім як маральная сіла, заснаваная на свабодзе і разуменні прынятага абвязку.

Таму зразумела, што палітычная супольнасць і грамадская ўлада грунтуюцца на чалавечай натуры і належаць да вызначанага Богам парадку, хоць формы кіравання і выбар кіраўнікоў пакінуты свабоднай волі грамадзян¹⁵⁷.

З гэтага вынікае таксама, што ажыццяўленне палітычнай улады ў самой супольнасці ці ў дзяржаўных інстытутах павінна заўсёды адбывацца ў межах маральнага парадку дзеля агульнага дабра, зразуметага дынамічна, паводле юрыдычных нормаў, ужо законна ўстаноўленых ці тых, якія будуць устаноўлены. Тады да паслухмянасці ўладзе грамадзян забавязвае сумленне¹⁵⁸. З гэтага выразна вынікае адказнасць, годнасць і абавязак людзей, якія ажыццяўляюць уладу.

У выпадках, калі грамадская ўлада, пераўзыходзячы свае паўнамоцтвы, прыціскае грамадзян, яны не павінны адмаўляцца ад таго, чаго аб’ектыўна патрабуе агульнае дабро. Няхай ім будзе дазволена абараняць ад злоўжыванняў улады свае правы і правы суайчыннікаў у межах, вызначаных натуральным і евангельскім законам.

Канкрэтныя спосабы, якімі палітычная супольнасць акрэслівае сваю ўнутраную структуру і абсяг грамадскай улады, могуць адрознівацца ў залежнасці ад характару народаў і гістарычнага прагрэсу. Аднак яны заўсёды павінны спрыяць фарміраванню культурнага, мірна настроенага, зычлівага да ўсіх чалавека на карысць усёй чалавечай сям’і.

75. Супрацоўніцтва ўсіх у грамадскім жыцці
Цалкам адпавядаюць чалавечай натуры юрыдычныя і палітычныя структуры, здольныя заўсёды і штораз лепш усім грамадзянам без ніякай дыскрымінацыі забяспечыць эфектыўную магчымасць свабоднага і актыўнага ўдзелу ва ўстанаўленні прававых асноў палітычнай супольнасці, у кіраванні дзяржавай, у акрэсленні поля дзейнасці розных інстытутаў, а таксама ў выбары кіраўніцтва¹⁵⁹. Таму няхай усе грамадзяне памятаюць пра сваё права і абавязак удзельнічаць у свабодных выбарах на карысць агульнага дабра. Касцёл прызнае вартай пахвалы і павагі працу тых, хто дзеля служэння людзям прысвячае свае сілы дабру дзяржавы і бярэцца за гэты цяжкі абавязак.

Каб супрацоўніцтва грамадзян, звязанае з усведамленнем гэтага абавязку, прыносіла ў штодзённым жыцці дзяржавы паспяховыя вынікі, неабходны добры юрыдычны парадак, які б рэгламентаваў адпаведны падзел функцый органаў грамадскай улады і адначасова дзейсна клапаціўся б пра захаванне правоў усіх без выключэння. Правы ўсіх асоб, сямей і аб’яднанняў, а таксама іх рэалізацыя павінны прызнавацца, абараняцца і падтрымлівацца як і абавязкі, якія мусяць выконваць усе грамадзяне¹⁶⁰. Сярод іх варта нагадаць абавязак матэрыяльных і асабістых павіннасцяў перад дзяржавай, якіх патрабуе агульнае дабро. Кіраўнікі няхай стараюцца не рабіць перашкод сямейным супольнасцям, грамадскім і культурным аб’яднанням, пасрэдніцкім установам ці структурам і не пазбаўляюць іх магчымасці легальнай і карыснай дзейнасці, але хутчэй няхай імкнуцца ахвотна і няспынна яе падтрымліваць. Затое грамадзяне, асобы ці аб’яднанні павінны асцерагацца даваць занадта вялікія паўнамоцтвы грамадскай уладзе і не дабівацца ад яе занадта настойліва празмерных выгод і карысці, спадзеючыся зменшыць цяжар абавязкаў, ускладзены на адзінкі, сем’і і грамадскія аб’яднанні.

Усё больш складаныя ўмовы нашай эпохі прымушаюць грамадскую уладу часцей умешвацца ў грамадскія, эканамічныя і культурныя справы, каб стварыць грамадзянам і аб’яднанням больш зручныя ўмовы для свабоднага і плённага здабыцця поўнага чалавечага дабра. Аднак у залежнасці ад сітуацыі ў розных краінах і ад рознай ступені развіцця народаў можна па-рознаму разумець суадносіны сацыялізацыі¹⁶¹ з аўтаноміяй чалавечай асобы і прагрэсам. Калі, аднак, рэалізацыя правоў дзесьці часова абмяжоўваецца дзеля агульнага дабра, пры змене ўмоў трэба адразу аднавіць свабоду. Бесчалавечным з’яўляецца тое, калі палітычная ўлада набывае таталітарныя ці дыктатарскія формы, якія парушаюць правы асобы ці грамадскіх аб’яднанняў.

Няхай грамадзяне велікадушна і верна захоўваюць патрыятызм, аднак без духоўнай абмежаванасці, заўсёды маючы на ўвазе дабро ўсёй чалавечай сям’і, у якую розныя сувязі яднаюць плямёны, народы і нацыі.

Няхай усе хрысціяне адчуваюць сваё асаблівае і ўласцівае ім пакліканне ў палітычнай супольнасці, дзякуючы якому яны павінны даваць яскравы прыклад сумленнага выканання абавязкаў і служэння агульнаму дабру, паказваючы на справе, як можна пагадзіць уладу са свабодай, прыватную ініцыятыву з салідарнасцю ўсяго соцыума, карыснае адзінства з плённай разнастайнасцю. Няхай ва ўладкаванні часовых спраў яны ўлічваюць слушныя, хоць і розныя погляды, і шануюць аб’яднанні грамадзян, якія сумленна абараняюць гэтыя погляды. Палітычныя ж партыі павінны падтрымліваць тое, чаго на іх думку патрабуе агульнае дабро, але ніколі нельга ставіць уласную выгаду вышэй за агульнае дабро.
Трэба старанна клапаціцца пра грамадзянскую і палітычную асвету, так пільна сёння патрэбную людзям, асабліва моладзі, каб усе грамадзяне маглі выконваць сваю задачу ў жыцці палітычнай супольнасці. Тыя, хто мае здольнасць да палітычнай дзейнасці, складанай і ў той жа час вельмі высакароднай,¹⁶² павінны падрыхтавацца да яе і старацца займацца ёй, не думаючы пра сваю матэрыяльную карысць. Няхай выступаюць супраць дыктату як з боку аднаго чалавека, так і самаўладства ці неталерантнасці палітычнай партыі, дзейнічаючы мудра і беззаганна ў маральных адносінах, больш за тое, няхай прысвячаюць сябе агульнаму дабру ў шчырасці і праўдзе, з любоўю і палітычнай адвагай.

76. Палітычная супольнасць і Касцёл
Вельмі важна, каб асабліва ў плюралістычным грамадстве захоўвалася належная павага да адносінаў паміж палітычнай супольнасцю і Касцёлам і каб выразна размяжоўвалася тое, што робяць паасобку ці аб’яднаўшыся вернікі ад свайго імя як грамадзяне, якія кіруюцца хрысціянскім сумленнем, а таксама разам са сваімі пастырамі ад імя Касцёла.

Касцёл, які дзякуючы сваёй задачы і кампетэнцыі ніякім чынам не атаясамліваецца з палітычнай супольнасцю і не звязаны ні з якой палітычнай сістэмай, адначасова з’яўляецца знакам і абаронай трансцэндэнтнага характару чалавечай асобы.

Палітычная супольнасць і Касцёл у сваіх сферах незалежныя і аўтаномныя. Аднак яны, хоць і з розных матываў, служаць асабістаму і грамадскаму пакліканню адных і тых жа людзей. Яны будуць тым больш эфектыўна выконваць гэтае служэнне дзеля дабра ўсіх, чым лепш будуць развіваць здаровае супрацоўніцтва, улічваючы таксама абставіны месца і часу. Бо чалавек не абмежаваны толькі часовым парадкам, але, жывучы ў гісторыі, захоўвае непарушным сваё вечнае пакліканне. Касцёл, заснаваны на любові Адкупіцеля, спрыяе таму, каб у межах народу і паміж народамі шырэй квітнела справядлівасць і любоў. Абвяшчаючы евангельскую праўду і асвятляючы ўсе сферы чалавечай дзейнасці сваім вучэннем і сведчаннем, якое даюць вернікі, ён шануе і падтрымлівае таксама палітычную свабоду і адказнасць грамадзян.

Калі Апосталы, іх наступнікі і супрацоўнікі атрымліваюць місію абвяшчаць народам Хрыста, Збаўцу свету, то ў выкананні свайго апостальскага абавязку яны абапіраюцца на магутнасць Бога, які вельмі часта ў слабасці сведак паказвае сілу Евангелля. Кожны, хто прысвячае сябе служэнню Божаму слову, павінен выкарыстоўваць шляхі і сродкі дапамогі, уласцівыя Евангеллю, якія ў многіх адносінах адрозніваюцца ад сродкаў, якія прымяняюцца зямной дзяржавай.

Часовыя рэчы і тое, што ў цяперашнім стане чалавека перавышае гэты свет, цесна звязаны паміж сабой, і нават сам Касцёл карыстаецца часовымі рэчамі настолькі, наколькі гэта ўласціва яго місіі. Аднак ён не спадзяецца на прывілеі, ахвяраваныя яму грамадзянскай уладай. Больш за тое, ён гатовы адмовіцца ад пэўных законна набытых правоў у выпадку, калі іх выкарыстанне будзе ставіць пад сумненне шчырасць яго сведчання або новыя ўмовы жыцця запатрабуюць іншых адносінаў. Аднак Касцёл павінен заўсёды і ўсюды мець сапраўдную свабоду ў абвяшчэнні веры, у выкладанні свайго сацыяльнага вучэння, у бесперашкодным выкананні сярод людзей свайго абавязку, а таксама ў вынясенні маральнай ацэнкі нават у пытаннях, якія датычаць палітычных спраў, калі гэтага патрабуюць фундаментальныя правы асобы ці збаўленне душ, выкарыстоўваючы абсалютна ўсе сродкі, згодныя з Евангеллем і агульным дабром у залежнасці ад абставін часу і іншых умоў.

Верна трымаючыся Евангелля і выконваючы сваю місію ў свеце, Касцёл, задачай якога з’яўляецца падтрымка і развіццё ўсяго, што праўдзівае, добрае і прыгожае ў чалавечым грамадстве¹⁶³, умацоўвае спакой паміж людзьмі дзеля Божай хвалы¹⁶⁴.

РАЗДЗЕЛ V
ЗАХАВАННЕ СПАКОЮ І РАЗВІЦЦЁ МІЖНАРОДНАЙ СУПОЛЬНАСЦІ

77. Уводзіны
У наш час, калі людзі ўсё яшчэ церпяць страшэнныя няшчасці і цяжкасці, выкліканыя лютаваннем ці пагрозай вайны, усё чалавецтва ў працэсе свайго сталення дасягнула моманту найвялікшай небяспекі. Паступова збіраючыся ў адно, усведамляючы ўсё больш сваю еднасць, людзі здолеюць здзейсніць справу, якая стаіць перад імі — зрабіць свет больш гуманным на ўсёй зямлі, аднак пры ўмове, што ўсе ў адноўленым духу звернуцца да сапраўднага спакою. З гэтага вынікае, што евангельская навіна, заўсёды згодная з узвышанымі імкненнямі і спадзяваннямі чалавецтва, ззяе ў нашыя часы з новым бляскам, называючы шчаслівымі міратворцаў, «бо яны сынамі Божымі названыя будуць» (Мц 5, 9).

Таму Сабор тлумачыць сапраўдны і ўзнёслы сэнс спакою, асуджае жудасць вайны, горача жадае заклікаць хрысціянаў, каб з дапамогай Хрыста, які ёсць крыніцай спакою, яны супрацоўнічалі з усімі людзьмі дзеля ўмацавання сярод іх спакою ў справядлівасці і любові і ў пошуку сродкаў, якія садзейнічаюць спакою.

78. Сутнасць спакою
Спакой — гэта не проста адсутнасць вайны, не толькі стан раўнавагі супярэчных сіл. Спакой не нараджаецца з дэспатычнага дамінавання, але слушна і трапна ён названы «справай справядлівасці» (Іс 32, 17). Ён з’яўляецца плёнам парадку, дадзенага чалавечаму грамадству яго Боскім заснавальнікам; дзеля яго ажыццяўлення павінны працаваць людзі, якія прагнуць усё больш дасканалай справядлівасці. Хоць агульным дабром чалавецтва па сутнасці кіруе найперш спрадвечны закон, тым не менш, у сваіх канкрэтных выяўленнях яно з цягам часу няспынна змяняецца, таму спакой немагчыма дасягнуць раз і назаўсёды, а трэба пастаянна будаваць. Акрамя таго, паколькі чалавечая воля зменлівая і зраненая грахом, клопат пра спакой патрабуе ад кожнага чалавека няспыннага ўтаймавання прагненняў, а ад правамоцнай улады — пільнасці.

Аднак і гэтага недастаткова. Такога спакою на зямлі нельга дасягнуць, калі не будзе забяспечана дабро асобы і калі людзі не будуць з даверам і добраахвотна дзяліцца паміж сабой багаццямі свайго розуму і духу. Для будавання спакою неабходна цвёрдае жаданне паважаць іншых людзей, народы і іх годнасць, а таксама руплівае практыкаванне братэрства. Таму спакой з’яўляецца таксама плёнам любові, якая значна пераўзыходзіць тое, што можа даць справядлівасць.

Зямны спакой, які ўзнікае з любові да бліжняга, — гэта вобраз і вынік Хрыстовага спакою, які паходзіць ад Бога Айца. Сам уцелаўлёны Сын, Князь спакою, праз свой крыж прымірыў усіх людзей з Богам, а вяртаючы ўсім еднасць у адным Народзе і ў адным Целе, забіў нянавісць у сваім целе¹⁶⁵ і, узвышаны праз уваскрасенне, спаслаў Духа любові ў чалавечыя сэрцы.

Таму да хрысціянаў скіраваны настойлівы заклік, каб «робячы праўду ў любові» (Эф 4, 15), яны ядналіся з сапраўды мірна настроенымі людзьмі, каб у малітвах выпрасіць і аднавіць спакой.

Узрушаныя тым жа духам, мы павінны хваліць тых, хто адмаўляецца ад гвалту пры адстойванні сваіх правоў і звяртаецца да такіх сродкаў абароны, якія даступныя нават слабейшым, калі гэта магчыма без парушэння правоў і абавязкаў іншых людзей ці грамадства.

Паколькі людзі грэшныя, небяспека вайны будзе пагражаць ім аж да прыйсця Хрыста. А калі яны, паяднаныя ў любові, перамагаюць грэх, то пераадольваецца і насілле, пакуль не споўняцца словы: «Перакуюць мячы свае на плугі, і дзіды свае на сярпы; не ўздыме народ на народ мяча, і не будуць больш вучыцца ваяваць» (Іс 2, 4).

І. ПРАДУХІЛЕННЕ ВАЙНЫ

79. Стрыманне жорсткасці войнаў
Хоць апошнія войны прынеслі свету вельмі вялікія матэрыяльныя і маральныя страты, аднак дагэтуль яшчэ вайна працягвае спусташаць тыя ці іншыя краіны свету. Горш за тое, выкарыстанне разнастайнай навукова распрацаванай зброі ў ваенных дзеяннях і ўласцівая вайне жорсткасць пагражаюць прывесці варагуючыя бакі да варварства, якое нашмат пераўзыдзе варварства мінулых часоў. Больш за тое, складанасць сучасных умоў жыцця і заблытанасць у міжнародных адносінах робяць магчымым працяг закамуфляваных войнаў пры дапамозе новых, падступных і нават падрыўных метадаў. У многіх абставінах выкарыстанне тэрору лічыцца новым спосабам вядзення вайны.

Гледзячы на гэты ганебны стан чалавецтва, Сабор перадусім жадае аднавіць у памяці неад’емны натуральны закон народаў і яго універсальныя прынцыпы. Само сумленне чалавецтва абвяшчае гэтыя прынцыпы з усё большай рашучасцю. Таму дзеянні, супярэчныя гэтым прынцыпам, а таксама загады, якія прадпісваюць здзяйсняць гэтыя дзеянні, з’яўляюцца злачыннымі, таму сляпая паслухмянасць не можа служыць апраўданнем для тых, хто іх выконвае. Да такіх дзеянняў трэба залічыць найперш тыя, пры дапамозе якіх планава і метадычна знішчаецца нейкае племя, народ ці нацыянальная меншасць. Гэта неабходна бязлітасна асудзіць як жудасныя злачынствы. У сваю чаргу трэба высока ацаніць адвагу людзей, якія не баяцца адкрыта выступіць супраць тых, хто дае такія загады.

У справах вайны існуюць розныя міжнародныя дамовы, падпісаныя многімі народамі з мэтаю зрабіць ваенныя дзеянні і іх наступствы больш гуманнымі — гэта канвенцыі, якія датычаць лёсу параненых вайскоўцаў і ваеннапалонных, а таксама разнастайныя дэкларацыі такога кшталту. Гэтыя дамовы трэба выконваць. Больш за тое, усе, асабліва грамадскія ўлады і эксперты ў гэтых справах, павінны прыкладаць усе магчымыя намаганні, каб дадзеныя дамовы выконваліся і спрыялі лепшаму і больш эфектыўнаму стрыманню жудаснасці войнаў. Акрамя таго, здаецца слушным, каб заканадаўства выказала гуманную прадбачлівасць адносна тых, хто з матываў свайго сумлення адмаўляецца выкарыстоўваць зброю, каб яны выбралі іншую форму служэння чалавечай супольнасці.

Нягледзячы на ўсё, вайна не выкаранена з чалавечых спраў. Пакуль будзе існаваць небяспека вайны пры адначасовым недахопе міжнароднай улады, якая будзе мець неабходныя кампетэнцыі і забяспечвацца адпаведнай сілай, урадам нельга будзе адмаўляць у праве неабходнай абароны, калі толькі папярэдне яны вычарпаюць усе сродкі мірных перамоў. Таму на кіраўнікоў дзяржаў і на іншых дзяржаўных асоб, адказных разам з імі за лёс дзяржавы, ускладзены абавязак абараняць бяспеку даручаных ім народаў і сур’ёзна падыходзіць да гэтай справы. Бо весці ваенныя дзеянні з мэтаю справядлівай абароны — гэта адно, а зусім іншае — з жаданнем падняволіць іншыя народы. Ваенная моц не апраўдвае ніякае яе выкарыстанне ў ваенных ці палітычных мэтах. А калі вайна ўжо, на жаль, распачалася, не ўсё таксама дазволена і варагуючым бакам.

Той, хто прысвячае сябе служэнню радзіме ў войску, павінен лічыць сябе слугою бяспекі і свабоды народаў. Бо калі ён належна выконвае гэтае заданне, то сапраўды спрыяе ўмацаванню спакою.

80. Татальная вайна
Жах і ліха вайны нязмерна ўзрастаюць з прагрэсам у галіне распрацоўкі зброі. Ваенныя дзеянні з выкарыстаннем гэтай зброі могуць прывесці да вялізнага і непрадказальнага знішчэння, якое выходзіць далёка за межы неабходнай абароны. Больш за тое, выкарыстанне ўсіх сродкаў, назапашаных вялікімі дзяржавамі, можа прывесці да амаль поўнага двухбаковага знішчэння варожых бакоў, не кажучы ўжо пра разнастайныя спусташэнні ў свеце і згубныя наступствы, якія вынікаюць з выкарыстання гэтай зброі.

Усё гэта прымушае нас разглядаць праблему вайны ў цалкам новым аспекце¹⁶⁶. Няхай сучаснікі ведаюць, што яны будуць вымушаны здаць сур’ёзны рахунак за свае ваенныя дзеянні. Бо ад іх сённяшніх намераў у вялікай ступені залежыць будучыня.

Маючы гэта на ўвазе, дадзены Святы Сабор салідарны з асуджэннем татальнай вайны, зробленым апошнімі Найвышэйшымі Пантыфікамі¹⁶⁷, і са свайго боку заяўляе:

Усе ваенныя дзеянні, скіраваныя без выключэння на знішчэнне цэлых гарадоў ці большых рэгіёнаў краіны з іх жыхарамі, — гэта злачынства супраць Бога і самога чалавека, якое заслугоўвае рашучага і неадкладнага асуджэння.

Асаблівая небяспека сучаснай вайны заключаецца ў тым, што яна нібы дае тым, хто валодае сучаснымі навукова распрацаванымі відамі зброі, магчымасць здзяйсняць такія злачынствы і ў выніку нейкай незваротнай выпадковасці можа штурхнуць людзей да самых жорсткіх задум. Таму, каб у будучыні гэта ніколі не здарылася, біскупы ўсяго свету, сабраныя разам, заклікаюць усіх, асабліва кіраўнікоў народаў і галоўнае ваеннае камандаванне няспынна памятаць пра сваю вялізную адказнасць перад Богам і перад усім чалавецтвам.

81. Гонка ўзбраенняў
Навукова распрацаваная зброя назапашваецца не толькі для выкарыстання яе падчас вайны. Лічыцца, што надзейнасць абароны кожнага з бакоў залежыць ад магчымасці імгненнага паражэння праціўніка. У сувязі з гэтым назапашванне зброі, якое расце з кожным годам, павінна гэткім незвычайным чынам служыць запалохванню патэнцыяльных агрэсараў. Вельмі многія лічаць гэта сёння самым эфектыўным сродкам забеспячэння спакою паміж народамі.

Як бы ні складалася справа з такім спосабам прадухілення вайны, няхай людзі будуць упэўнены, што гонка ўзбраенняў, да якой звяртаецца досыць шмат народаў, не з’яўляецца бяспечным шляхам для захавання трывалага спакою, а звязаная з гэтым такая раўнавага сілаў не з’яўляецца пэўным і сапраўдным спакоем. Гэта не ліквідуе прычын вайны. Наадварот, узнікае пагроза, якая паволі яшчэ павялічваецца. Тое, што на вытворчасць больш новых відаў зброі выдаткоўваюцца велізарныя сродкі, не дазваляе эфектыўна справіцца са шматлікімі сучаснымі праблемамі людзей ва ўсім свеце. Замест таго, каб шчыра і карэнным чынам ліквідаваць нязгоду паміж народамі, ёй заражаюць іншыя часткі свету. Таму трэба выбраць новы шлях, які бярэ пачатак з адноўленага духу, каб пераадолець гэтую прычыну супярэчнасцяў і каб вярнуць свету, вызваленаму ад уціску трывогі, што яго гняце, сапраўдны спакой.

Таму зноў трэба заявіць: гонка ўзбраенняў уяўляе найгоршае бедства чалавецтва і ў той жа час невыносную крыўду для бедных. Трэба сур’ёзна асцерагацца таго, каб яна, калі будзе працягвацца далей, не прывяла да згубных бедстваў, для якіх ужо рыхтуе сродкі.

Атрымаўшы перасцярогу наконт няшчасцяў, якія чалавецтва можа прынесці сабе, выкарыстаем дадзеную нам звыш мірную гадзіну, якой цешымся, каб з большай свядомасцю і адказнасцю знайсці шляхі вырашэння нашых спрэчак больш годным чалавека спосабам. Божы Провід прыспешвае нас да таго, каб мы вызваліліся ад векавога рабства вайны. Калі ж мы не захочам прыкласці да гэтага намаганні, невядома, куды нас прывядзе той дрэнны шлях, на які мы сталі.

82. Неабходнасць поўнай забароны войнаў і міжнародныя дзеянні з мэтай іх прадухілення
Зразумела, што трэба настойліва старацца рыхтаваць усімі сіламі час, калі са згоды народаў можна будзе забараніць усялякую вайну. Канешне, гэта патрабуе ўстанаўлення нейкай універсальнай, усімі прызнанай грамадскай улады, якая б валодала эфектыўнай сілай, здольнай гарантаваць усім як бяспеку, так і захаванне справядлівасці і павагу правоў. Але перш чым можна будзе ўсталяваць гэту жаданую ўладу, трэба, каб сённяшнія найвышэйшыя міжнародныя арганізацыі рупліва шукалі лепшыя сродкі для дасягнення агульнай бяспекі. Паколькі спакой паміж народамі павінен узнікнуць хутчэй з узаемнага даверу, чым з узброенага тэрору, усе павінны паспрыяць таму, каб нарэшце спынілася гонка ўзбраенняў; каб раззбраенне пачалося фактычна; каб яно адбывалася не аднабакова, а раўнамерна, згодна з дамовай, і было забяспечана дзейснымі гарантыямі¹⁶⁸.
Тым часам нельга недаацэньваць ужо зробленыя захады і намаганні, якія дагэтуль прыкладаюцца дзеля прадухілення небяспекі вайны. Трэба актыўна падтрымліваць добрую волю многіх людзей, якія, хоць і абцяжараны вялізным клопатам выконваемых імі функцый, усведамляючы значную сур’ёзнасць абавязку, ускладзенага на іх, стараюцца пазбегнуць вайны і глядзяць на яе з агідай, хоць павінны ўлічваць складанасць рэальных сітуацый. Трэба настойліва прасіць Бога, каб Ён даў ім сілы трывала і адважна выконваць гэтую вялікую справу любові да людзей, зместам якой з’яўляецца будаванне спакою. Гэтая задача сёння напэўна патрабуе ад іх розумам і духам выйсці па-за межы свайго народу, каб, пазбавіўшыся нацыянальнага эгаізму і амбіцый панавання над іншымі народамі, яны пашыралі глыбокую пашану да ўсяго чалавецтва, якое з такімі цяжкасцямі ідзе да больш цеснага адзінства.

Ажыўленыя і няспынныя дэбаты на тэму спакою і раззбраення, як і міжнародныя кангрэсы, якія займаліся гэтай справай, трэба прызнаць першымі крокамі да вырашэння настолькі важных праблем. Іх трэба яшчэ больш энергічна падтрымліваць, каб у будучым яны далі практычны плён. Але няхай людзі не спадзяюцца толькі на намаганні некаторых асоб. Няхай дбаюць таксама пра ўласны ўдзел. Бо кіраўнікі народаў, якім даручана агульнае дабро іхняга народу і ў той жа час спрыянне дабру ўсяго свету, вельмі залежаць ад духоўных поглядаў і настрояў шырокіх мас грамадства. Іх намаганні ў будаванні спакою будуць дарэмныя, пакуль варожасць, пачуццё пагарды і недаверу, «расавая» нянавісць і заўзятыя ідэалогіі падзяляюць людзей і супрацьпастаўляюць іх. З гэтага вынікае пільная патрэба ў абнаўленні інтэлектуальнага выхавання і неабходнасць новага духу ў грамадскай думцы. Тыя, хто займаецца справай выхавання, асабліва моладзі, ці фарміруе грамадскую думку, павінны лічыць сваім першым абавязкам клопат пра тое, каб напаўняць розумы ўсіх духам новага, мірнага спосабу мыслення. Кожны з нас, маючы перад вачыма ўвесь свет і заданні, якія можам разам выканаць дзеля таго, каб чалавецтва накіроўвалася сёння да лепшага, павінен змяніць сваё сэрца.

Аднак няхай нас не падманвае фальшывая надзея. Калі пасля вырашэння праблемы варожасці і нянавісці ў будучыні не будуць заключаны годныя і сумленныя дамовы наконт універсальнага спакою, чалавецтва, якое ўжо сёння знаходзіцца ў сур’ёзнай небяспецы, хоць і мае значныя дасягненні ў навуцы, можа наблізіцца да той згубнай часіны, калі яму не будзе дадзена зведаць іншага спакою, як толькі жудаснага спакою смерці. Нягледзячы на гэта, Хрыстовы Касцёл, які знаходзіцца ў самым цэнтры трывог гэтага часу, кажучы пра ўсё гэта, у той жа час не перастае цвёрда спадзявацца і паслядоўна, у зручны і нязручны час, спрабуе данесці да сучаснага свету апостальскі заклік: «Вось цяпер зручны час», каб змяніць сэрца, «вось цяпер час збаўлення»¹⁶⁹ .

ІІ. НЕАБХОДНАСЦЬ СТВАРЭННЯ МІЖНАРОДНАЙ СУПОЛЬНАСЦІ

83. Прычыны канфліктаў і сродкі іх вырашэння
Для ўсталявання спакою неабходна перш за ўсё выкараніць прычыны нязгоды паміж людзьмі, якія вядуць да войнаў, асабліва праявы несправядлівасці. Шматлікія з іх вынікаюць з празмернай эканамічнай няроўнасці і з запозненага прымянення неабходных сродкаў. Іншыя прычыны ўзнікаюць з духу дамінавання, з пагарды чалавекам, а калі мы паглядзім на глыбейшыя прычыны, то з чалавечай зайздрасці, недаверу, ганарыстасці і іншых эгаістычных матываў. Чалавек не можа вынесці столькі недахопаў парадку, таму свет атручваюць спрэчкі паміж людзьмі і насілле нават тады, калі не лютуе вайна. Паколькі такія ж праявы зла назіраюцца ў адносінах паміж народамі, неабходна, каб для іх пераадолення ці прадухілення, а таксама для спынення неўтаймаванага насілля ўсё лепш і больш цесна ўзаемадзейнічалі паміж сабой адпаведна скаардынаваныя міжнародныя інстытуты. Трэба нястомна стымуляваць утварэнне арганізацый, якія б служылі справе спакою.

84. Супольнасць народаў і міжнародныя інстытуты
Сёння ўмацоўваецца цесная залежнасць паміж усімі грамадзянамі і народамі зямлі. Таму, каб адпаведна імкнуцца да універсальнага дабра і эфектыўна дасягаць яго, сама супольнасць народаў павінна ўстанавіць парадак, які б адпавядаў сучасным патрэбам асабліва тых шматлікіх рэгіёнаў, якія дагэтуль пакутуюць на невыносную галечу.

Для дасягнення гэтых мэтаў інстытуты міжнароднай супольнасці са свайго боку павінны клапаціцца пра розныя патрэбы людзей, як у тых сферах грамадскага жыцця, да якіх належыць харчаванне, здароўе, выхаванне, праца, так і ў надзвычайных сітуацыях, якія могуць надарыцца ў розных месцах. Тут маецца на ўвазе ўсеагульны абавязак дапамагаць краінам, якія развіваюцца, выходзіць насустрач нядолі бежанцаў, рассеяных па ўсім свеце, і, нарэшце, падтрымліваць эмігрантаў і іх сем’і.

Сапраўды, добрую паслугу чалавецтву аказваюць ужо існуючыя міжнародныя інстытуты, сусветныя і рэгіянальныя. Яны з’яўляюцца як бы першымі намаганнямі, скіраванымі на заснаванне міжнароднага падмурку для ўсёй чалавечай супольнасці з мэтай зрабіць магчымым вырашэнне найважнейшых сучасных пытанняў, гэта значыць стварыць умовы для прагрэсу ва ўсім свеце і прадухіліць любыя формы вайны. Касцёл радуецца духу сапраўднага братэрства, які расквітнеў у гэтай сферы паміж хрысціянамі і нехрысціянамі і дзякуючы якому робяцца ўсё большыя намаганні дзеля аблягчэння вялізнай чалавечай нядолі.

85. Міжнароднае супрацоўніцтва ў эканамічнай сферы
Сённяшняя ўзаемасувязь чалавецтва патрабуе таксама наладжвання шырэйшага супрацоўніцтва ў эканамічнай сферы. Хоць амаль усе народы атрымалі незалежнасць, аднак ім яшчэ далёка да таго, каб быць свабоднымі ад празмернай няроўнасці ці несправядлівай залежнасці ў любой форме, а таксама каб пазбегнуць усякай небяспекі ўнутраных цяжкасцяў.

Развіццё кожнай краіны залежыць ад чалавечых і грашовых рэсурсаў. Таму грамадзян любой краіны трэба рыхтаваць да выканання розных задач у сферы эканамічнага і грамадскага жыцця праз адпаведную адукацыю і прафесійную падрыхтоўку. Але для гэтага неабходна дапамога замежных спецыялістаў, якія, аказваючы свае паслугі, павінны паводзіць сябе не як гаспадары, а як памочнікі і супрацоўнікі. Грашовыя субсідыі будуць дарэмнымі для народаў, якія развіваюцца, без грунтоўных змен формы сённяшняга гандлю. Больш за тое, неабходна яшчэ іншая падтрымка з боку перадавых краін у выглядзе бескарыслівай дапамогі, крэдытаў ці інвестыцый. Няхай гэтыя формы дапамогі адзін бок аказвае велікадушна і шчодра, а другі — прымае з усёй годнасцю.

Пры будаўніцтве сапраўднага універсальнага эканамічнага парадку трэба ўтаймаваць празмерную прагу выгады, нацыянальныя амбіцыі, імкненне да палітычнага панавання і навязвання пэўных ідэалогій. Прапаноўваецца шмат розных эканамічных і сацыяльных сістэм. Пажадана, каб эксперты ў гэтых справах вызначылі агульныя прынцыпы справядлівага міжнароднага гандлю. Гэта лягчэй будзе зрабіць, калі паасобныя людзі адмовяцца ад прыватнага асуджэння на карысць гатоўнасці да шчырага дыялогу.

86. Некаторыя карысныя ўказанні
Для такога супрацоўніцтва здаюцца карыснымі наступныя ўказанні:

а) Няхай усе развіццёвыя краіны цвёрда трымаюцца таго, каб выразна і рашуча імкнуцца, як да мэты прагрэсу, да поўнай чалавечай дасканаласці сваіх грамадзян. Няхай памятаюць, што прагрэс узнікае і развіваецца перадусім з працы і творчай ініцыятывы зацікаўленых народаў. Ён павінен абапірацца не толькі на замежныя сродкі, а перадусім на ўласныя, якія трэба ўсебакова адкрываць, а таксама на свой характар і на ўласныя традыцыі, якія трэба развіваць. У гэтай справе павінны даваць прыклад тыя, хто аказвае большы ўплыў на іншых.

б) Вельмі важны абавязак развітых народаў — дапамагаць развіццёвым народам у выкананні вышэйзгаданых задач. З гэтай прычыны яны павінны здзейсніць такія ўнутраныя змены ў галіне інтэлектуальнага і матэрыяльнага жыцця грамадства, якія будуць неабходныя для ўмацавання гэтага універсальнага супрацоўніцтва.

Таму ў гандлёвых дамовах са слабейшымі і бяднейшымі народамі яны павінны старанна ўлічваць іх дабро; бо тыя даходы, якія яны атрымаюць з продажу сваіх прадуктаў, ім вельмі неабходны для ўласнага ўтрымання.

в) Міжнародная супольнасць павінна так кіраваць гэтым развіццём і падтрымліваць яго, каб прызначаныя на гэта сродкі выкарыстоўваліся як мага эфектыўней і цалкам справядліва. Гэтай супольнасці належыць таксама (зразумела, з захаваннем прынцыпу субсідыярнасці) каардынацыя ва ўсім свеце эканамічных сістэм такім чынам, каб яны функцыянавалі згодна з нормамі справядлівасці.

Трэба засноўваць інстытуты, здольныя развіваць і ўладкоўваць міжнародныя гандлёвыя абароты, асабліва з менш развітымі краінамі, і выпраўляць недахопы, звязаныя з празмернай няроўнасцю эканамічнага патэнцыялу паміж народамі. Такое ўладкаванне гэтых спраў у спалучэнні з тэхнічнай, культурнай і фінансавай дапамогай павінна даць неабходную падтрымку народам, якія імкнуцца да поспеху, каб яны маглі належным чынам выкарыстоўваць развіццё сваёй эканомікі.

г) У многіх выпадках узнікае пільная патрэба рэформы эканамічных і сацыяльных структур. Аднак трэба асцерагацца неабдуманых тэхналагічных рашэнняў, асабліва тых, што нясуць чалавеку матэрыяльныя выгоды, але супярэчаць яго духоўным уласцівасцям і прагрэсу. Бо «не хлебам адным будзе жыць чалавек, але кожным словам, што выходзіць з вуснаў Божых» (Мц 4, 4). Кожная частка чалавечай сям’і нясе ў сабе і ў сваіх здаровых традыцыях элементы духоўнага скарбу, які Бог даручыў чалавецтву, хоць многія не ведаюць, з якой крыніцы паходзяць гэтыя багацці.

87. Міжнароднае супрацоўніцтва ў аспекце дэмаграфічнага росту
Надзвычай неабходна міжнароднае супрацоўніцтва ў дачыненні да тых народаў, якія сёння даволі часта разам з іншымі праблемамі востра адчуваюць цяжкасці, выкліканыя хуткім ростам насельніцтва. Неабходна, каб шляхам поўнага і плённага супрацоўніцтва ўсіх народаў, асабліва багацейшых, быў знойдзены спосаб забеспячэння ўсёй чалавечай супольнасці тым, што неабходна для жыцця і адпаведнай адукацыі людзей. У той жа час некаторыя народы маглі б значна палепшыць умовы свайго жыцця, калі б, атрымаўшы належную падрыхтоўку, перайшлі ад састарэлых спосабаў апрацоўкі зямлі да сучасных тэхнічных метадаў у гэтай галіне, каб з належнай мудрасцю дастасавалі іх да сваіх умоў і, акрамя таго, рэфармавалі свой грамадскі лад і здзейснілі справядлівы падзел землеўладанняў.

Што датычыць праблем насельніцтва ў кожнай асобнай краіне, то ўрад мае кампетэнцыю прымаць законы і ствараць афіцыйныя ўстановы, напрыклад, у галіне сацыяльнага і сямейнага заканадаўства, у справе перасялення земляробаў у гарады, у інфармаванні пра стан і патрэбы народу. Паколькі гэта праблема сёння моцна непакоіць чалавечыя розумы, пажадана, каб каталіцкія эксперты па гэтых справах, асабліва ва універсітэтах, старанна праводзілі навуковыя даследаванні, прапанавалі і як мага шырэй развівалі розныя пачынанні.

Паколькі многія сцвярджаюць, што трэба выкарыстоўваць усе сродкі і ўсякае ўмяшанне грамадскай улады дзеля максімальнага змяншэння прыросту насельніцтва ва ўсім свеце, па меншай меры ў некаторых народаў, Сабор нагадвае ўсім, што трэба асцерагацца рэкамендаваных прыватна, а часам нават навязаных рашэнняў, якія супярэчаць маральнаму закону. Поруч з неад’емным правам чалавека на сужэнства і нараджэнне дзяцей рашэнне наконт колькасці будучага патомства залежыць ад этычна абгрунтаванага меркавання бацькоў і абсалютна не можа быць перададзена грамадскай уладзе. Паколькі меркаванне бацькоў абумоўлена наяўнасцю ў іх добра сфарміраванага сумлення, таму вельмі важна, каб стала даступным для ўсіх фарміраванне слушнай і сапраўды чалавечай адказнасці, якая, улічваючы абставіны самой справы і часу, кіруецца Божым законам. Гэта, у сваю чаргу, патрабуе, каб паўсюль змяніліся на лепшае выхаваўчыя і сацыяльныя ўмовы, а перадусім было забяспечана рэлігійнае выхаванне ці па меншай меры цэласнае маральнае выхаванне. Таму трэба мудра інфармаваць людзей пра дасягненні навукі ў даследаванні метадаў, якія змогуць дапамагчы сужэнцам у планаванні нараджэння патомства. Прытым павінна быць дастаткова выпрабавана надзейнасць гэтых метадаў і даказана іх згоднасць з маральным парадкам.

88. Задачы хрысціянаў у аказанні дапамогі
Няхай хрысціяне ахвотна і ад усяго сэрца супрацоўнічаюць у будаўніцтве міжнароднага парадку, у якім сапраўды захоўваліся б, законныя свабоды і сяброўскае братэрства адносна ўсіх, тым больш што значная частка свету яшчэ пакутуе на такую галечу, што сам Хрыстус ва ўбогіх як бы гучна кліча да любові сваіх вучняў. Таму няхай не будзе прычынай для раздзялення людзей тое, што некаторыя народы, у якіх часта большасць людзей ганарыцца імем хрысціяніна, маюць даброты звыш меры, у той час як іншым нестае самага неабходнага для жыцця, якія церпяць голад, хваробы і ўсялякую нядолю. Бо славай і сведчаннем Хрыстовага Касцёла з’яўляецца дух убоства і любові.

Таму трэба хваліць і падтрымліваць тых хрысціянаў, асабліва маладых, якія добраахвотна і ахвярна дапамагаюць іншым людзям і народам. Больш за тое, абавязак усяго Божага народу (а біскупы павінны словам і прыкладам кіраваць ім у гэтым) — прыносіць паводле сваіх магчымасцяў палёгку тым, хто ў наш час церпіць нядолю, робячы гэта не толькі з таго, чаго ўдосталь, а нават, згодна са старым звычаем Касцёла, з патрэбных дабротаў.

Хоць збор і размеркаванне дароў нельга жорстка ўніфікаваць, аднак у дыяцэзіях, сярод народаў і ва ўсім свеце гэта павінна адбывацца ў вызначаным парадку. Дзе неабходна, католікі павінны аб’яднацца ў справах міласэрнасці з іншымі братамі-хрысціянамі. Бо дух любові не толькі не забараняе, але наказвае праводзіць грамадскую і дабрачынную дзейнасць прадбачліва і паслядоўна. Таму неабходна праз належнае навучанне рыхтаваць тых, хто хоча прысвяціць сябе служэнню развіццёвым народам.

89. Дзейсная прысутнасць Касцёла ў міжнароднай супольнасці
Калі Касцёл на падставе сваёй боскай місіі абвяшчае ўсім людзям Евангелле і ўдзяляе скарбы ласкі, ён спрыяе ва ўсім свеце ўмацаванню спакою і закладае моцны падмурак братэрскай еднасці людзей праз тое, што вучыць пазнаваць Божы і натуральны закон. Таму Касцёл абавязкова павінен прысутнічаць у супольнасці народаў, каб пашыраць і абуджаць супрацоўніцтва паміж людзьмі. Ён робіць гэта як праз свае грамадскія інстытуты, так і праз поўнае і шчырае аб’яднанне намаганняў усіх хрысціянаў, натхнёнае адным толькі жаданнем служыць чалавецтву.

Гэтага можна будзе эфектыўней дасягнуць, калі самі вернікі, усведамляючы сваю чалавечую і хрысціянскую адказнасць, будуць старацца абуджаць у сваім уласным акружэнні волю да ахвотнага супрацоўніцтва з міжнароднай супольнасцю. Асабліва шмат клопату ў гэтай справе трэба прысвяціць належнаму фарміраванню моладзі як з дапамогай рэлігійнага, так і грамадзянскага выхавання.

90. Удзел хрысціянаў у міжнародных інстытутах
Несумненна, выдатнай формай міжнароднай актыўнасці хрысціянаў з’яўляецца супольнае дзеянне, якое яны паасобку ці аб’яднана развіваюць у інстытутах, якія ўжо паўсталі ці толькі засноўваюцца для развіцця супрацоўніцтва народаў. Будаўніцтву супольнасці народаў у спакоі і братэрстве па-рознаму могуць дапамагаць разнастайныя міжнародныя каталіцкія аб’яднанні, якія трэба ўмацоўваць як праз павелічэнне колькасці належна падрыхтаваных працаўнікоў, так і патрэбных ім матэрыяльных сродкаў, а таксама праз належную каардынацыю іх намаганняў. У наш час эфектыўнасць дзеяння і неабходнасць дыялогу патрабуе аб’яднай ініцыятывы. Акрамя таго, такія аб’яднанні істотна спрыяюць фарміраванню універсалізму ў спосабе мыслення, уласцівага католікам, і фарміраванню духу сапраўды ўсеагульнай салідарнасці і адказнасці.

Урэшце, пажадана, каб католікі з мэтай належнага выканання сваіх задач у міжнароднай супольнасці імкнуліся да актыўнага і станоўчага супрацоўніцтва з адлучанымі братамі, якія вызнаюць прынцыпы евангельскай любові разам з імі і з усімі людзьмі, якія шчыра імкнуцца да спакою.

Улічваючы памеры няшчасцяў, якія сёння яшчэ прыгнятаюць большую частку чалавецтва, і жадаючы падтрымаць справядлівасць і любоў Хрыста да бедных, Сабор лічыць вельмі важнай справай стварэнне ў паўсюдным Касцёле пэўнай арганізацыі, якая б абуджала каталіцкую грамадскасць падтрымліваць слабаразвітыя краіны, якія церпяць нястачу, а таксама клапаціцца пра сацыяльную справядлівасць паміж народамі.

ЗАКАНЧЭННЕ

91. Заданні паасобных вернікаў і мясцовых Касцёлаў
Тое, што Святы Сабор прапаноўвае са скарбніцы навучання Касцёла, мае на мэце дапамагчы ўсім людзям нашага часу незалежна ад таго, вераць яны ў Бога ці не вызнаюць Яго адкрыта, каб, лепш разумеючы ўсё сваё пакліканне, яны лепш дастасоўвалі свет да вялікай годнасці чалавека, каб імкнуліся да універсальнага і глыбокага братэрства, а таксама каб пад уплывам любові адказалі велікадушна і разам на патрабаванні нашай эпохі.

Канешне, у сувязі з вялізнай разнастайнасцю пануючага ў свеце стану рэчаў і культурных форм, гэты выклад у многіх пунктах наўмысна мае толькі агульны характар: больш за тое, хоць ён падае вучэнне, ужо прынятае ў Касцёле, аднак патрабуе яшчэ развіцця і пашырэння, паколькі нярэдка разглядаюцца пытанні, якія падлягаюць эвалюцыі. Мы верым, што многае з таго, што мы выклалі, грунтуючыся на Божым слове і на духу Евангелля, можа значна дапамагчы людзям, асабліва калі хрысціяне пад кіраўніцтвам сваіх пастыраў знойдуць адпаведны падыход да паасобных народаў і іх менталітэту.

92. Дыялог паміж усімі людзьмі
Касцёл паводле сваёй місіі, якая наказвае яму асвятляць Евангельскай навіной увесь свет і яднаць усіх людзей любой нацыі, племені ці культуры ў адным Духу, становіцца братэрствам, якое робіць магчымым шчыры дыялог і ўмацоўвае яго.

У сваю чаргу, гэта патрабуе, каб мы найперш у самім Касцёле клапаціліся пра ўзаемную пашану, павагу і згоду, дапускаючы ўсякую слушную разнастайнасць, каб яшчэ больш плённым быў абмен поглядамі паміж усімі, хто ўтварае адзін Божы народ, як пастыры, так і ўсе вернікі. Бо мацнейшае тое, што аб’ядноўвае вернікаў, чым тое, што падзяляе: няхай будзе у неабходным — еднасць, у спрэчным — свабода, а ва ўсім — любоў¹⁷⁰ .

Наша думка ахоплівае і братоў, якія яшчэ не жывуць з намі ў поўнай еднасці, а таксама іх супольнасці, з якімі мы аб’ядноўваемся вызнаннем Айца і Сына, і Духа Святога і повяззю любові, памятаючы, што сёння таксама шмат няверуючых у Хрыста чакаюць і жадаюць з’яднання хрысціянаў. Бо чым глыбейшым будзе гэтае з’яднанне пад уздзеяннем магутнай моцы Духа Святога ў праўдзе і любові, тым больш яно будзе азначаць для ўсяго свету прадвесце еднасці і спакою. Таму супольнымі сіламі і самымі адпаведнымі сродкамі для дасягнення гэтай цудоўнай мэты будзем старацца, пастаянна грунтуючы ўсё больш дакладней жыццё на Евангеллі, супрацоўнічаць па-братэрску ў служэнні чалавечай сям’і, якая ў Хрысце Езусе паклікана да сям’і Божых дзяцей.

Звяртаем нашыя думкі і да ўсіх, хто прызнае Бога і захоўвае ў сваіх традыцыях каштоўныя рэлігійныя і чалавечыя элементы, паколькі жадаем, каб шчыры абмен поглядамі схіліў усіх нас да ахвотнага прыняцця і выканання натхненняў Духа Святога.

Жаданне з нашага боку такога дыялогу, які кіруецца адной толькі любоўю да праўды, захоўваючы, зразумела, адпаведную мудрасць, не выключае нікога: ні тых, хто, развіваючы цудоўныя здольнасці чалавечага розуму, яшчэ не прызнае свайго Стварыцеля; ні тых, хто выступае супраць Касцёла і па-рознаму пераследуе яго. Паколькі Бог Айцец — гэта пачатак і мэта ўсіх людзей, усе мы пакліканы быць братамі. І таму на падставе самога чалавечага і Божага паклікання мы можам і павінны без насілля, без подступу, у сапраўдным спакоі супрацоўнічаць паміж сабой у будаўніцтве свету.

93. Будаванне свету і дасягненне яго мэты
Хрысціяне, памятаючы пра словы Пана: «Па гэтым усе пазнаюць, што вы Мае вучні, калі будзеце мець любоў адзін да аднаго» (Ян 13, 35), не могуць жадаць нічога больш прагна, чым таго, каб служыць сучасным людзям усё больш велікадушна і дзейсна. Таму, верна трымаючыся Евангелля і чэрпаючы з яго сілы, разам з усімі тымі, якія любяць і пашыраюць справядлівасць, яны ўзяліся за выкананне вялізнай справы на зямлі, за што павінны будуць адказаць перад тым, хто будзе судзіць усіх у апошні дзень. Не ўсе, хто кажа «Пане, Пане», увойдуць у Валадарства Нябеснае, а тыя, хто выконвае волю Айца¹⁷¹ і моцна прыкладаюць руку да справы. Айцец жа хоча, каб мы ва ўсіх людзях бачылі Хрыста Брата і дзейсна любілі іх як словам, так і справай, а даючы такім чынам сведчанне праўдзе, перадавалі іншым таямніцу любові Нябеснага Айца. Дзякуючы гэтаму ва ўсім свеце ў людзей абудзіцца жывая надзея, якая ёсць дарам Духа Святога, што калісьці ўрэшце ў спакоі і найвышэйшым шчасці яны будуць прыняты на айчыне, якая ззяе славай Пана.

«А таму, хто сілаю, якая дзейнічае ў нас, можа зрабіць непараўнальна больш за ўсё, чаго мы просім або пра што думаем, Яму слава ў Касцёле і ў Хрысце Езусе ва ўсе пакаленні ад веку да веку. Амэн» (Эф 3, 20-21).

Усё, што абвешчана ў гэтай Пастырскай канстытуцыі — у цэлым і паасобку — ухвалена Айцамі Святога Сабору. Апостальскай уладай, дадзенай Нам Хрыстом, Мы разам з Дастойнымі Айцамі ў Духу Святым зацвярджаем, прымаем, пастанаўляем і загадваем абнародаваць гэтыя саборныя пастановы дзеля Божай хвалы.

Я, ПАВЕЛ, БІСКУП КАТАЛІЦКАГА КАСЦЁЛА
(Ідуць подпісы Айцоў)