3 жніўня 2014 г. будзе адзначацца 350 гадоў з часу перанясення вядомага абраза Маці Божай Кангрэгацкай, ці Снежнай, у гродзенскі катэдральны касцёл св. Францішка Ксаверыя. З гэтай нагоды прапануем матэрыял Аляксандра Ярашэвіча «Цуды абраза Маці Божай Кангрэгацкай» з часопіса «Наша вера».

Місія езуітаў у Гродне была заснавана ў 1622 г., а ў 1633 г. яна стала рэзідэнцыяй. Касцёл і кляштар пабудаваў у 1663 г. Францішак Долмат Ісайкоўскі, біскуп Смаленскі (яго партрэт, моцна пашкоджаны, бачыў у закрыстыі Ю. Ядкоўскі ў пачатку ХХ ст.). У 1686 г. дзякуючы шчодрасці мечніка літоўскага Крыштофа Халецкага рэзідэнцыя была ператворана ў калегіум, і ў тым жа годзе быў закладзены мураваны касцёл, а Віленская езуіцкая друкарня надрукавала «Summariusz cudów i łask N. M. Panny Studenckiej» з медзярытам Лявонція Тарасевіча. Гэта кніжка стала асноўнай крыніцай па гісторыі цудатворнага абраза Маці Божай Студэнцкай (Кангрэгацкай).

Абраз быў прывезены з Рыма правінцыялам дамініканцаў і падараваны канцлеру Вялікага Княства Літоўскага Альбрэхту Станіславу Радзівілу (1595–1656). Пасля смерці канцлера абраз дастаўся кс. дамініканіну Куклінскаму, потым – Войцеху Жаляроўскаму, а той у 1664 г., ужо будучы цяжка хворым, падараваў яго кангрэгацыі студэнтаў пры калегіуме езуітаў, таму што ў іх касцёле правілася самае прыгожае набажэнства і ў памяць пра цудоўнае выратаванне з-пад маскоўскай стражы ў Гродзенскім замку (2 жніўня 1661 г.). Акт перадачы, складзены 26 сакавіка 1664 г., быў засведчаны бурмістрам Янушам, гродскім пісарам Аляксандрам Дрогашам і прафесарам рыторыкі Пятром Шванам.

Урачысты перанос абраза з маёнтка Жаляроўскага Кульбакі ў касцёл езуітаў (яшчэ драўляны, апосталаў Пятра і Паўла) адбыўся 3 жніўня 1664 года. У працэсіі ўдзельнічалі 5000 чалавек: ішлі цэхі з харугвамі, айцы бэрнардыны, студэнты. Для сустрэчы абраза была збудавана трыумфальная арка, пры ўваходзе ў касцёл далі салют з усіх гарматаў. Але перад тым па просьбе кангрэгацыі камісія ад віленскага біскупа ў складзе канцлера дыяцэзіі кс. Казіміра Вайшняровіча і пробашча касцёла св. Брыгіты кс. Станіслава Катоўскага пацвердзіла 108 цудаў абраза, засведчаных пад прысягай, і 20 ліпеня склала адпаведны пратакол, пасля чаго біскуп Юрый Белазор прызнаў абраз цудатворным. Пратакол з апісаннем цудаў быў надрукаваны ў 1686 г. у Вільні ў згаданай вышэй кніжцы, для якой гравюру з гербам Агінскіх (відаць, фундатараў выдання) выканаў Лявонцій Тарасевіч.

Абраз, намаляваны на медным лісце памерамі 22х17 см, іконаграфічна з’яўляецца паўторам слыннага абраза Маці Божай Снежнай з рымскай базылікі Санта Марыя Маджорэ, перапрацаваным у раннебарокавым стылі пры захаванні характэрных прыкметаў пратографа. Высокія мастацкія якасці жывапісу (дакладны малюнак, багаты каларыт, умелае карыстанне святлаценем) можна лічыць пацверджаннем гістарычнай легенды пра італьянскае паходжанне. Але хто з дамініканскіх правінцыялаў і калі прывёз яго ў Беларусь? Думаецца, што, хутчэй за ўсё, гэта адбылося ў перыяд стварэння Літоўскай правінцыі дамініканаў. У 1644 г. генеральная капітула дамініканцаў у Рыме пастанавіла ўтварыць асобную Літоўскую кангрэгацыю пад назвай Анёла Ахоўніка, а ў 1647 г. яна была ператворана ў правінцыю з усімі правамі, і першым правінцыялам стаў Пятроній Каменскі (Камінскі), якога ў 1650 г. змяніў Альфонс Казноўскі, а ў 1652 г. – Томаш Кансолі. Хтосьці з іх, магчыма, апошні (італьянец) быў накіраваны Рымам у краіну, ужо закранутую казацкай вайной, і прывёз абраз.

Каля 1731 г. на прывілеяванай лаве (сталі) невядомы мастак намаляваў 16 сюжэтаў з гісторыі цудатворнага абраза, некаторыя з якіх вядомы з «Сумарыюша» 1686 г., іншыя, відаць, узяты з не дайшоўшай да нас рукапіснай кнігі цудаў.

1. Першы малюнак паказвае ўцёкі Жаляроўскага і яшчэ 20 шляхціцаў з вязніцы. Зычлівая і літасцівая ахова шэптам паведаміла ім, што «ваяводзішка» ужо даў загад «усю ляхоту» (гэта значыць сапраўдных католікаў) пакараць смерцю. «Усіх ахапіў страх не так смерці, як немагчымасці падрыхтаваць душу для вечнага жыцця з-за адсутнасці святароў. Як азваліся да цудоўнага абраза, то штосьці надзвычайнае ўсіх нас ткнула ў сэрца, каб мы адважыліся прабіць мур таўшчынёю ў вялікі сажань. Аднак справа ў інструментах. Раздабыўшы якія-ніякія жалезкі, за тры гадзіны паволі выдзяўблі так, што чалавек мог пралезці... але ад вакна да зямлі было больш, чым на паўтары кап’і, таму старэйшым і тым, хто сумняваўся, здавалася безданню. Але з дапамогай Найсвяцейшай Панны Марыі ніхто не пацярпеў шванку...» Мастак у подпісе крыху адрэдагаваў тэкст сведчання: «...з дапамогай Найсвяцейшай вызвалены з вязніцы вышынёю паўтары кап’і, праз дзюру, выбітую за тры гадзіны ў сажаневым муры, спусціўшыся нібы на анёльскіх руках», і намаляваў анёлаў, якія вызваляюць вязняў з вежы; уверсе – абразок. Бачна вуліца са старым замкам.

2. На жаль, і ў даўнія часы існавалі царкоўныя злодзеі: у 1696 г. з абраза была ўкрадзена срэбраная шата. У тую ж ноч гетману ВКЛ і віленскаму ваяводу Казіміру Сапегу ў сне з’явілася Найсвяцейшая Панна. Уражаны супадзеннем, ваявода падараваў на абраз шату з чыстага золата. На выяве паказаны касцёл, злодзеі здзіраюць шату з абраза, унізе – спальня ў доме (Сапега сапраўды меў палац у Гродне), на ложку спіць магнат, тут жа варта – дваране і гайдукі дрэмлюць. Р. Падбярэзскі – першы публікатар роспісаў – адзначае рэалізм выявы і адвагу мастака: ваявода, захутаны ў пярыну і аксамітную коўдру, паказаны нагамі да гледача, «нягледзячы на недасканаласць малюнку, мастак не збаяўся досыць труднай позы, махаў пэндзлем, як яму дыктавала ўяўленне, і дасягнуў мэты: глядач...з усёй прастатой душы пераносіцца на месца цуду». На другім плане – Сапега ў атачэнні рыцарства і слугаў аздабляе абраз шатай. Пазней з абраза кралі воты (1719 г.), няясна, калі знікла і сапегаўская шата.

3. Самы разгорнуты і багаты зместам сюжэт – перанос абраза з Кульбакаў у Гродна, заключны момант урачыстасці – падыход працэсіі да касцёла (у самым версе кампазіцыі). У галаве працэсіі, выгнутай серпанцінам аж да нізу выявы – касцёльныя служкі, цэхі з харугвамі, рыцары з трубамі і катламі-барабанамі, далей ідуць ксяндзы, едзе трыумфальны воз з цудатворным абразом, за ім – шляхетны тлум і магнаты, ззаду іх – 6-конныя карэты і людская шарэнга, якая адыходзіць ад спецыяльнага намёту на прадмесці Азёры, дзе кс. Казімір Вайшнаровіч, вядомы красамоўствам, адправіў Імшу і асвяціў абраз. Ад намёту ў адваротным кірунку ад’язджае іншая 6-конная карэта; верагодна, яна давезла шанаваны абраз з Кульбакаў. На жаль, цяпер найцікавейшы з сюжэтаў моцна пашкоджаны і падноўлены, аўтарскія фарбы амаль не бачныя. Таму варта падаць кароткае апісанне Р. Падбярэзскага (1849 г.), які бачыў роспіс у значна лепшым стане. «Карціна гэтая нагадвае сваім кшталтам абшырнае генеалагічнае дрэва: плывуць людзі ярусамі ад нізу да верху, па жоўтай дарозе, сярод зялёнай муравы; вялізны тлум грамады ўсіх станаў Каралеўскай Рэчы Паспалітай: падголеныя кантушовыя палонусы, шляхта, магнаты, мяшчане, рыцарства, ксяндзы, гайдукі. Слугі, прыслуга; фізіяноміі вельмі розныя, арыгінальныя, поўныя старапольскай экспрэсіі; вось ужо меў тут мастак цудоўнае поле для паказу свайго ведання тагачаснага касцюма і кравецкага рамяства; ідуць цугі коней, чатырох- і шасціконныя залацістыя каляскі; трубачы, музыка, вялебны ксёндз пад балдахінам, нясуць алтар, гараць свечкі, здаецца, што чуем урачысты гімн з тысячамі людскіх галасоў, біццём у катлы і літаўры». У подпісе абраз называецца «Н. Панна Рымская», Кангрэгацкай (Студэнцкай) ён стане пазней.

4. Юзаф Тымінскі, сын земскага пісара гродзенскага, абмерлы, вернуты да жыцця апекай Маці Божай праз абраз. Абапал ажыўшага юнака стаяць пажылыя шляхцічы.

5. Ян Катовіч, віленскі кашталян, учыніўшы вотум да абраза, пазбавіўся падагры, 1669 /№28 «Сумарыюша»/. Дзея адбываецца ў доме, побач з ложкам стаіць пані, напэўна, жонка.

6. Стэфан Граткоўскі, каралеўскі сакратар, атрымаў ацаленне рукі.

7. Станіслаў Любамірскі – каронны маршалак з 1676 (+1702), па дарозе на сейм у Гродна захварэў на вока так, што нічога не мог бачыць, але як паабяцаў, што найперш адведае алтар Найсвяцейшай Панны Студэнцкай, зрок вярнуўся. Удзячны маршалак стаіць перад алтаром.

8. Крыштоф Завіша, стараста мінскі, пазбыўся хваробы, папрасіўшы дапамогі ў Маці Божай Студэнцкай.

Рамуальд Падбярэзскі, выхаваны на класіцызме 1-й паловы ХІХ ст., паблажліва-крытычна выказаўся пра мастацкі ўзровень роспісаў, але ўсхвалявана ацаніў іх як сапраўдны скарб для археолага, гісторыка, аўтара гістарычных аповесцяў і турыста (так аўтар назваў сябе), акно ў даўнія часы. «Малюнак грубы, без найменшага знаёмства з мастацтвам: ні анатоміі, ні перспектывы, ні эфектаў святлаценю, усё папросту з мосту, але затое які жывы і натуральны паказ старых кантушовых палонусаў у пасах і з карабелямі, кабет у рабронах і чаравіках на высокіх корках, з валасамі, зачасанымі ўгару накшталт пірамід... Гледзячы, я цалкам пераносіўся ў тыя часы, да такой меры адчуваў сябе прысутным на гэтых сцэнах, напоўненых драматызмам, што паддаваўся проста містычнай відзежы». Р. Падбярэзскі меў намер надрукаваць у «Pamiкtniku naukowo-literackim» літаграфіі з гродзенскіх роспісаў, на жаль, не рэалізаваны.

На пярэдняй сценцы сталі змешчаны восем кампазіцыйна лаканічных сюжэтаў цудоўнай дапамогі Маці Божай праз Яе абраз:

1. Дзіця пані Шчасновічавай, прынесенае да абраза, перастала пакутаваць ад нервовай хваробы; маршалак гродзенскі вылечыў нагу, пашкоджаную пры падзенні з каня;

2. Пані Валовічава, жонка стольніка, ужо была пры смерці, звярнулася да абраза з малітвай; не паспелі словы астыць, як гарачка спала;

3. Гродзенскі суддзя гродскі Радзевіч у момант вылечыў зламаную руку;

4. Пан Даманскі з Брэсцкага ваяводства вярнуў зрок, наведаўшы абраз пасля беспаспяховых пілігрымак у іншыя месцы (1681).

5. Пан Чэрмскі, змучаны каўтуном, ацаліўся;

6. Пісар ВКЛ Міхал Друцкі-Сакалінскі ва ўсім дасягнуў інтэнцый (сардэчных, мяркуючы па воце, якую ён прынёс да абраза);

7. Пані Бутлерава, жонка кароннага падкаморнага, пазбавілася цяжкага параксізму (нервовага).

Ніводзін абраз на Беларусі не захаваў столькі вотаў – удзячных сведчанняў ласкавай дапамогі Маці Божай праз Яе абраз многім людзям у цялесных і душэўных пакутах ці ў іншых жыццёвых праблемах, не запісаных у кнігах і не адлюстраваных у роспісах. Урэшце, тое, што касцёл св. Францішка Ксавэрыя не быў канфіскаваны ў часы Расійскай імперыі (як гэта сталася з амаль усімі касцёламі езуітаў), перажыў непашкоджана дзве сусветныя і польска-савецкую войны, паўстагоддзя па сутнасці атэістычнай вайны, калі вакол было знішчана больш, чым за згаданыя войны, – найвялікшы цуд, звязаны з маленькім абразом у капліцы Маці Божай Студэнцкай.

Паводле «Наша вера»

(AG)