З-за калонаў сярэднявечнага касцёла пачуўся далікатны званочак. Пад глыбокія і раскацістыя акорды аргана, які сціскаў сэрца яшчэ самога Людовіка XVI, раннія наведвальнікі касцёла ўзняліся, а ў бакавой наве паказаўся міністрант з крыжом, за якім роўна і нетаропка ішлі іншыя міністранты, цырыманімайстар і святар у зялёным арнаце і чорнай квадратнай шапцы.

Кожны рух гэтай невялікай працэсіі аддаваў настрой яе ўдзельнікаў, якія кіраваліся да алтара, каб адслужыць нядзельную святую Імшу.

Ілюстрацыя Cristian Bortes, Wikimedia Commons, CC BY-SA

Працэсійны крыж абыходзіў касцёл найдаўжэйшым магчымым шляхам, міністранты, злёгку кранаючы падлогу сутанамі, павольна ступалі на кожную нагу, а святар, нібыта ідучы на сваю смерць, засяроджана і панура глядзеў долу.

Вядома, аж такой драмы ў гэты нядзельны ранак не чакалася, але ў прасторы касцёла сапраўды вісела адчуванне таго, што людзі ў чорным, калі і не ідуць гэтым шляхам у апошні раз, то прынамсі рыхтуюцца рабіць вялікую справу.

Урачыстая атмасфера цалкам адпавядала месцу. Было гэта ў самым сэрцы Парыжа, на ўзбярэжжы Сены, у 500 метрах ад знакамітага Луўра — у знямелым турыстычным цэнтры горада, які ўжо праз паўгадзіны меў напоўніцца ахвотнікамі бясплатна паглядзець на шэдэўры сусветнага мастацтва. Аднак, пакуль турыст спаў, на гэтым месцы, у касцёле св. Германа Асерскага (Сэн-Жэрмэн-л’Асэруа) мела здзейсніцца рэч, прыгажэйшая за антычныя скульптуры і больш таямнічая за ўсмешку Моны Лізы.

Ілюстратыўнае фота

Святар дайшоў да алтара, зрабіў знак крыжа і пачаў паціху прамаўляць уступныя малітвы: «Introibo ad altare Dei, ad Deum qui laetificat iuventutem meam…»

Арган цалкам заглушаў ягоны голас, але святар нібыта і не хацеў, каб мы яго пачулі. Нізка схіліўшыся перад алтаром, ён працягваў свой дыялог ці то з Богам, ці то з міністрантам. Да музыкі дадаліся галасы кантараў, якія спявалі лацінскія вершы на пакручастую мелодыю. У складанай харэаграфіі кожны рабіў сваю працу: святар маліўся, хор спяваў.

Вернікі ж далучаліся да гэтых цырымоній па-рознаму. Больш адукаваныя парафіяне паўтаралі малітвы за святаром, адсочваючы іх па невялікіх імшаліках з парадкам Імшы, больш таленавітыя падпявалі хору, а іншыя засяроджана ўглядаліся ўдалечыню, напэўна, молячыся сваімі словамі.

Побач са мною сядзела сям’я: бацька ў чорным гарнітуры і тры ягоныя дачкі ад сямі да дзевяці гадоў у белых карункавых хустках. Калі святая Імша ўвайшла ў свой рытм, дзяўчынкі выцягнулі кніжкі з малюнкамі і пачалі сачыць па іх за літургіяй.

Нязведанае адчуванне самастойнасці. Святар не вітае цябе, не бярэ за руку і не праводзіць праз святую Імшу шэрагам дыялогаў, час ад часу дадаючы ўказанні, калі табе сесці, а калі падняцца. Касцёл дае табе прастору і шанец на самастойнасць, рэалізаваць якую па-свойму здольныя дзіця і дарослы, разумны і просты, мясцовы жыхар і імігрант, шчаслівы чалавек і асоба ў роспачы.

Разам з тым, гэта і патрабаванне самастойнасці, патрабаванне шукаць дыялогу з Богам у найбольш спрыяльнай для гэтага атмасферы, у святых старажытных абрадах Каталіцкага Касцёла.

«Sequentia sancti Evangelii secundum Matthaeum». Святар пры алтары спрытна вымаўляў словы Евангелля на лацінскай мове. Часта кажуць, што лацінская мова перашкаджае вернікам удзельнічаць у святой Імшы. Што ж, цудоўным чынам менавіта лацінская мова прывяла мяне ў той дзень у касцёл св. Германа.

Як я апынуўся на лацінскай Імшы

Увогуле, гэта была ўжо трэцяя спроба наладзіць выкананне нядзельнага абавязку ў чужой краіне, у якой воляй Божага Провіду мне нечакана выпала пражыць тры месяцы запар.

Першая спроба правалілася ў знакамітым парыжскім Нотр-Даме, бо маліцца там аказалася цяжка з-за пастаяннай цыркуляцыі турыстаў, а таксама з-за абсалютна незнаёмай для мяне французскай мовы, не распазнавальнай ані на слых, ані на выгляд.

Таксама спадзяванні былі на парафію для польскай дыяспары, але адтуль прыйшлося сысці часткова праз польскую мову, а часткова праз тое, што мясцовы пробашч любіў перашкаджаць свайму вікарыю цэлебраваць Імшу, беручы мікрафон і выступаючы ў якасці канферансье для сабранай публікі.

Шукаючы іншыя магчымасці, я ўзгадаў пра існаванне святой Імшы на лацінскай мове і ўвёў у Інтэрнэце свой французскі максімум, на які быў здольны: «la forme extraordinaire». Так я апынуўся на гэтай цудоўнай Імшы, якая ўвогуле не патрабавала ад мяне ніякай мовы, нават слова «Амэн» падчас прыняцця святой Камуніі.

«Orate fratres». Падрыхтаваўшы хлеб і віно, святар запрашае нас далучыцца да Ахвяры, дзеля складання якой мы сабраліся. Гучыць гімн «Святы, святы, святы» — і раптам у касцёле наступае цішыня. Святар схіляецца над алтаром і пачынае чытаць тую вядомую нам эўхарыстычную малітву: «Міласцівы Ойча, пакорна просім і молім Цябе…», але робіць гэта так ціха, што пачуць яго могуць хіба што міністранты пры алтары.

Ілюстратыўнае фота

Вам знаёмае адчуванне звону ў вушах? Той стан, калі за жыццё ты прызвычаіўся штосьці слухаць, а потым трапіў у абсалютную цішыню, і сама адсутнасць гукаў звонам б’е табе ў вушы. Больш за тое, гэтая цішыня бянтэжыць, як бянтэжыць той момант, калі ў арганіста ўпала старонка з нотамі, і ён на хвілінку перапыняе мелодыю, каб пашукаць свае ноты на падлозе.

Павінна штосьці гучаць, павінна штосьці адбывацца, але нічога не гучыць, а таго, што адбываецца, няможна ўбачыць, бо яно здзяйсняецца сам-насам паміж Богам і святаром, які адвярнуўся тварам да алтара. Але з часам у гэтай цішыні і таямнічасці становіцца магчымым разглядзець і пачуць Бога, які ў гэтыя хвіліны прыходзіць на алтар. Цішыню зноў пранізвае званок — і святар уздымае спачатку Гостыю, потым келіх, каб вернікі маглі ўшанаваць Пана Езуса у выглядзе хлеба і віна…

Такім было маё знаёмства з надзвычайнай формай рымскага абраду, таксама вядомай як Трыдэнцкая Імша, альбо традыцыйная лацінская Імша, у простай французскай парафіі, якой кіруюць дыяцэзіяльныя святары.

Сёння ж спаўняецца роўна 10 гадоў, як папа Бэнэдыкт XVI пажадаў вярнуць Заходняму Касцёлу ягоны спрадвечны старажытны абрад, які служылі св. Тамаш Аквінскі, св. Піо з П’етрэльчыны, які ў сваім «Дзённіку» апісвала св. Фаўстына і для якога сваю несмяротную музыку складалі Палестрына і Моцарт.

У апостальскім пасланні Summorum Pontificum, дадзеным па ўласнай ініцыятыве 7 ліпеня 2007 года, Папа аб’явіў, што традыцыйная і сучасная (альбо надзвычайная і звычайная) формы рымскага абраду маюць роўную годнасць і вартасць, а таксама дазволіў кожнаму святару без перашкодаў служыць святую Імшу паводле гэтага шанаванага абраду, які аформіўся ў часы св. Грыгорый Вялікага (VIст.), а з 1570 года да 1969 года быў універсальным абрадам для ўсяго Заходняга Касцёла.

На жаль, з часоў Другога Ватыканскага сабору адбыліся пэўныя падзеі, якія прывялі да заняпаду традыцыйнага рымскага абраду і стварылі вакол яго нездаровую атмасферу падазронасці. Адным фактарам з’яўляецца імкненне тагачасных касцёльных уладаў і прыхільнікаў літургічнай рэформы як мага хутчэй перайсці да новага абраду папы Паўла VI, любым коштам пазбавіўшыся ад спарахнелага і непатрэбнага старога абраду.

Як адказ на гэта паследавала рэакцыя католікаў, прывязаных да старой літургічнай формы, якая выяўлялася самымі рознымі спосабамі: ад параўнаўча мяккай рэакцыі, напрыклад, Джона Рональда Руэна Толкіна, які пасля ўвядзення новага парадку Імшы на англійскай мове супраціўляўся і працягваў гучна даваць адказы па-лацінску, да найбольш жорсткай рэакцыі французскага арцыбіскупа Марсэля Лефеўра, які ў 1988 годзе незаконна кансэкраваў чатырох біскупаў з заснаванага ім традыцыяналістычнага Святарскага брацтва св. Пія Х (FSSPX), з-за чаго ўсе пяцёра былі экскамунікаваныя.

Традыцыйная лацінская Імша і дагэтуль з’яўляецца візітнай карткай FSSPX, кананічны стан якога ў Касцёле дагэтуль застаецца спрэчным.

Ілюстратыўнае фота

Як вынік, традыцыйны рымскі абрад пачаў асацыявацца з непаслухмянасцю Папу і аспрэчваннем рашэнняў Другога Ватыканскага сабору. Дыскусія паміж прыхільнікамі розных форм рымскага абраду перайшла з канструктыўнай сферы ў ідэалагічную і сышла да ўзаемных абвінавачванняў бакоў ў традыцыяналізме альбо мадэрнізме, што не пайшло на карысць ані літургічнаму жыццю Касцёла, ані несмяротным душам.

Нават пасля выхаду апостальскага паслання Summorum Pontificum, у якім наступнік святога Пятра вярнуў законнае месца старой літургічнай традыцыі і выказаў надзею на прымірэнне ў сэрцы Касцёла, несправядлівае стаўленне да яе амаль не змянілася, хоць у шматлікіх месцах традыцыйная рымская літургія павольна, але няўхільна ажывае.

Сёння варта аддаць належнае гэтаму ці не найбольш важнаму дакументу пантыфікату Бэнэдыкта XVI і пачаць шукаць магчымасці для суіснавання дзвюх формаў рымскага абраду, прывязанасць да якіх далёка не заўсёды звязана з ідэалагічнымі меркаваннямі.

Чым скончылася тая святая Імша ў Парыжы? Святар узяў келіх, апрануў квадратную шапку, пакланіўся крыжу і тым жа шляхам, разам з міністрантамі, пад гукі аргана сышоў у невядомым накірунку. Больш я яго ніколі не бачыў. Але тыя святыя цырымоніі «разбачыць» няможна, як няможна забыцца пра тыя адчуванні сур’ёзнасці, самастойнасці і незвычайнай цішыні, якія могуць цалкам змяніць нашае ўспрыманне літургіі Каталіцкага Касцёла, нашай Маці.

Максім Фоміч