Мы раслі, а лянота была побач. Мы смяяліся з гультаёў, якія сустракаліся ў дзіцячай літаратуры, у мультфільмах. З цягам часу гэтыя нявінныя, на выгляд, фрагменты, пачалі ўмешвацца ў наш уласны сцэнар спектакля, дзе мы самі сабе рэжысёры, харэографы і акторы. Але цяпер мы ўжо насамрэч шукаем рэцэпт ад бяздзейнасці, прагнем знайсці раўнавагу паміж адпачынкам і вымаганнямі, залатую сярэдзіну паміж пачуццём духоўнай агіды і жыццёвай прадукцыйнасцю.

Наш штодзённы досвед падказвае, што мы – прафесіяналы тлумачэнняў і можам для свайго спажывання прымаць апраўданні накшталт такіх, што чагосьці не зрабілі, бо гэта не было такім важным, не падрыхтаваліся да экзамена, але ж нешта ведаем на агульным узроўні, а між іншым, так усе робяць, а некаторыя нават – яшчэ горш. У выніку ствараем спіс малых спраў, які прыстасаваны да нашых вельмі простых і невялічкіх патрэбаў. Усю гэтую актыўнасць можна акрэсліць словам "нічога".

Класічны сцэнар

У кананічных ужо працах Эвагрыя з Понта (ІV ст.), прысвечаных аналізу "Васьмі духаў зла" і аналізу "Недахопаў, супрацьлеглых дабрадзейнасцям", гультайства ўваходзіць у дэфініцыю ацэдыі – такога стану аслаблення душы, пад якім разумеецца расчараванне, стомленасць, млявасць і абыякавасць. Гэта больш, чым месціцца ў лацінскім адпаведніку pigritia. Эвагрый гаворыць аб стане, называным "дэманам поўдню", які авалодвае душой манаха "ад гадзіны чацвёртай і трымае яе ў аблозе да гадзіны восьмай", у сувязі з чым дзённы рытм паволі пачынае траціць хуткасць, а здарэнні навокал адбываюцца нібы "за шклом".

Потым ідзе апісанне паводзін чалавека, якога закранула гэтая хвароба. Ягоны позірк скіраваны на акно, праз якое ён назірае за тым, што адбываецца звонку, і ці высока сонца на небе, а "дзень так яму доўжыцца, нібы меў 50 гадзін". У выніку чалавек губляе адчуванне свежасці жыцця, пачынае дастасоўваць свае "малыя надзеі" да вузкіх гарызонтаў штодзённасці і паніжаць мысленне на загадзя вызначаныя пазіцыі, нібыта нічога важнага ўжо не здарыцца, а яго ўласнае непрадуктыўнае жыццё нікому не служыць.

У гэтым месцы хочацца запярэчыць і ўставіць бунтаўнічую думку; нам, дзецям эпохі псіхалогіі, хутка прыходзіць у галаву заўвага, што мае месца перабольшванне з гэтым "дэманам поўдню". Усё ж існуе штодзённая псіхалагічная крывая, паводле якой большасць людзей паміж першай і другой гадзінай дня адчувае падвышаную стомленасць. Больш за тое, якія-кольвек спробы аналогіі, таксама вядомыя з псіхалогіі, якія спалучаюць стан ацэдыі з "поўднем жыцця", - гэта не што іншае, як досыць добра дыягнаставаны крызіс сярэдняга ўзросту.

Аднак неўзабаве мы заўважым, што спробы больш глыбокай характарыстыкі ляноты не апісваюць стану фізічнай або псіхалагічнай стомленасці (які для чалавека з'яўляецца натуральнай з'явай), хоць такое ўражанне часам можа стварыцца. Бо на натуральную стому лекамі будзе адпачынак ці змена стылю жыцця, а лянота, усё ж такі, – сфера духу, дзе пакаянне і самадысцыпліна з'яўляюцца адпаведнымі сродкамі для перамогі.

Вучань Эвагрыя, Людвік з Понта, развіваючы думку свайго настаўніка, гаварыў пра духоўную ляноту і падрабязна пералічваў яе праяўленні. У першую чаргу гэта празмерны страх перад перашкодамі, якія могуць спаткацца падчас ажыццяўлення сваіх мар і планаў.

Гэты наш добра вядомы "саламяны запал", упартае трыванне ў намерах, якія застаюцца віртуальнымі, ніколі нават не кранаючыся рэальнасці. Хтосьці, напрыклад, хацеў бы схуднець, хтосьці – выправіць постаць, а іншы – вывучыць замежную мову, але сума ўзаемаабумоўленых малых і вялікіх рашэнняў будуе сур'ёзны бар'ер для развіцця, затрымліваючы нас на бясконцых разважаннях "а што было б, калі б..."

І вось спачатку, ідучы за жаданнем, чалавек вучыцца, плануе, хоча нешта зрабіць, чагосьці дасягнуць, да чагосьці імкнуцца, аддаецца поўнасцю працы інтэлектуальнай ці грамадскай, можа, нават уступае ў палітычныя рухі, становіцца чалавекам ідэі. Але, злоўлены "паўдзённым дэманам", стамляецца, і яму ўжо нічога не хочацца, і раптам усё здаецца дакучлівым.

Наступным сімптомам з'яўляецца адсутнасць кантролю над пачуццямі, іх вызваленне, хваравітая цікаўнасць, няспынныя пошукі прыемнасцяў і ўцех, празмернае спажыванне. Не дзіўна, таму што ацэдыя – даволі добра вядомая ў духоўнай літаратуры з'ява пад назвай спакусы "без меры", якая зводзіць чалавека да подласці і нізасці. Але таксама гэта праявы таго, што можна назваць адплатай жыццю, за тое, што чалавек адчувае сябе нялюбым і незаўважаным.

Агіда да ўсяго, што патрабуе намаганняў, нестабільнасць у прадпрынятых дзеяннях хутка пранікаюць ў сферу душы і прыводзяць да далікатнай карэкцыі ў спосабе захавання запаведзяў, нормаў і правілаў, які можна было б умоўна акрэсліць як "быццё добрым чалавекам". Сутнасць справы ў тым, што гэтае "быццё добрым" часта з'яўляецца формай выжывання, стварэннем вядомай у біялогіі цысты (абалонкі), якая дазваляе вытрываць у неспрыяльных умовах, а менавіта той формай жыцця, калі нічога ні ад каго не патрэбна, але і сам носьбіт не надта высоўваецца вонкі, каб не разбурыць крохкага status quo ў дачыненні да сябе.

Дададзім яшчэ пэўны духоўны мінімалізм, бо "неяк жа малюся"; і хоць вочы зацягнуты імглой настальгіі па Богу і прагненнем блізкіх адносін з Ім, але сэрца выдатна закаркавана і ані думае пра навяртанне. Парадокс: гультай будзе клапатліва шукаць новых духоўных уражанняў, новых духоўных кіраўнікоў і новых супольнасцяў, бо паглынае яго неўмеркаванасць. Зараз мы сутыкнуліся з другім бокам медалю.

Актыўны сцэнар

Як заўважае Людвік з Понта, лянота мае здольнасць берагчы сваю ўласнасць. Гультай умее выкрасаць шмат энергіі, каб адвесці ўвагу ад сябе і сваіх недахопаў, пра якія зайшла гаворка. Ён умее далікатна прынізіць і высмяяць клапатліваць пільнейшых, пакпіць з іх беражлівасці, абвінаваціць замест сябе іншых і загнаць рэчаіснасць у адпаведныя загарадкі. З лёгкасцю знаходзіць тлумачэнні сваёй бяздзейнасці, у сэнсе афарызму "парадак – для дурняў, разумны пануе над хаосам". Часам трымаецца ў баку, каб захаваць умеранасць у высілках.

Тым часам любіць гаварыць і слухаць сябе самога, уступаць у дыскусіі, у якіх пачынае бараніць самыяі дзіўныя тэзісы з дапамогай вельмі экзатычных аргументаў. Чалавек, якога закранула ацэдыя, носіць у сабе незвычайную нянавісць да таго, што мае, і прагне таго, чаго няма. З той прычыны, што пажаданыя рэчы цяжкія і патрабуюць высілкаў, а чалавек не прыкладае ніякіх намаганняў, гэтае становішча моцна прыгнятае яго.

Зноў скарыстаемся вынікамі Эвагрыя, што той, каму нічога не хочацца, дапускае, што яго жыццё робіцца спалучэннем "санлівасці, гультайства з няспыннай мітуснёй". Корань гэтага становішча знаходзіцца ва ўнутранай пустцы. Мы не можам справіцца з ёй самі, таму яна прыносіць свае плёны: бясконцая занятасць, няздольнасць уседзець на адным месцы. Так. Нашая лянота мае і такі варыянт – бессэнсоўная актыўнасць, і яе праявай можа быць якраз празмерная колькасць спраў, вялікая патрэба ў размовах з людзьмі, пастаяннае тэлефанаванне, паляванне на навіны, частыя візіты і бясцэльная бадзяніна па інтэрнэце як выраз уцёкаў ад сябе, што адбываецца коштам іншых, непрыемных абавязкаў.

За ўзгаданымі сімптомамі стаіць адсутнасць пошукаў Божай волі, інакш кажучы, чалавеку не хапае разважання над пытаннямі: што раблю, як, чаму і навошта? У гэтым жа шэрагу і неахвотнасць да арганізацыі свайго часу паводле рэальных прыярытэтаў, недысцыплінаванасць, боязь спыніцца, сціхнуць і ўслухацца ў Бога і людзей навокал сябе.

Паводле Эвагрыя, крануты ацэдыяй манах выглядае бестурботным, шукае магчымасці, каб прадэманстраваць сваю перавагу. Але толькі знешне. Хоць носіць у сабе пачуццё бессэнсоўнасці, адначасова рупіцца пра разнастайныя справы. "Лічыць карткі і вызначае колькасць раздзелаў, ганіць рукапіс і аздобы. Дакладна правярае канцоўкі выказванняў. Нарэшце, зачыняе кнігу, кладзе пад галаву і засынае неглыбокім сном, бо голад будзіць ягоную душу, і яна аддаецца сваім клопатам".
   
Для Эвагрыя гэты сон сімвалічны, бо характарызуе важную рысу ляноты, якая душыць у зародку нашыя магчымасці: "санлівасць, што прыходзіць зарана", не дазваляе нам кімсьці стаць, як у фізічным, так і ў духоўным вымярэнні. Сон гэты так блізка, на адлегласці выцягнутай рукі, як сродак, каб схавацца ад рэальнасці. Адзін з сучасных аўтараў зазначае, што сон можа агарнуць хутка і незаўважна, каб мы працягвалі жыць, нібы заключаныя ў кокан, ахутаныя падманлівай сеткай толькі сваіх ідэй.

Выратавальны сцэнар

Падвядзём вынікі: дзіўныя паводзіны, нерашучасць, балбатлівасць, прага пастаянных зменаў, адзін крок наперад і два назад у выхадзе з "дому рабства", нясталасць, безадказнасць – складаюць Эвагрыеву "расхістанасць цела і духу". Калі стан духоўнага раскладу можа быць такім глыбокім, то што трэба рабіць, каб вярнуць нашай душы інтэгральную моц?

І зноў паслухаем Эвагрыя, які падказвае, што ацэдыю лечаць трываласцю і выкананнем усіх спраў з вялікай стараннасцю. Трываласць з'яўляецца чымсьці накшталт адмаўлення ад перабольшанай рэфлексіі над жыццём, што, аднак, не дазваляе мець месца бяздумнаму існаванню. Наадварот, заахвочвае да жыцця.

"Сядзеў на разагрэтым камені, глядзеў у неба, гладзіў мяне гарачы вецер. Злавіў жыццё, на момант, але выразна", – пісаў Андрэй Бабкоўскі. І дагэтуль нервуе тых, якія шукаюць вытанчаную містыку. Мы добра ведаем, што жыццё немагчыма расказаць да канца, трэба лепш ім жыць, а спачатку – проста ўбачыць, без лішняга маральна-духоўна-псіхалагічнага аналізу. Трэба мець адвагу спыніць інтэрпрэтацыі, адвагу на маленькую зычлівасць да ўсяго, што адбываецца з намі і ў нас, да чаго мы прымушаныя, да чаго запрошаныя, ад чаго можам адмовіцца і што выбіраць.

Нашы погляды на жыццё павінны кіраваць нас да ўсведамлення, што, калі я з'яўляюся адным з некалькіх мільярдаў людзей, маё жыццё значыць не больш, але і не менш, чым жыццё кожнага іншага чалавека. Хоць я кволы і ўразлівы і магу раптоўна пакінуць гэты свет, але жыццё будзе працягвацца далей. Паўтараем за Франсуазай Саган: "Вітай, смутак!" Але з іншага боку, ці трэба "штосьці зрабіць" хрысціяніну з гэтым смуткам? Не, нічога не трэба з ім рабіць, добра, што ён ёсць, ён з'яўляецца часткай нас саміх, і ў нейкім сэнсе таксама прыгожы і патрэбны.

Да вышэйсказанага хочацца далучыць заклік спыніць апантананую дзейнасць на карысць падтрымання ляноты і не складаць зброю, хоць бы зноў і зноў нам гаварылі: "а ці ж мы не казалі". Бо гэта не дробны клопат аб сабе, але менавіта вызваленне ад холаду, спачуванне сваёй душы, у якой захавалася невялічкая частка дабра. І хоць часам нам хацелася б ганарліва падціскаць вусны, бо нашых поспехаў замала для нашых амбіцый, але над кожнай крышынкай трэба схіліцца і не ўцякаць. Сон і наркатычная праца здаюцца адзінымі лекамі, і штосьці пхне нас няспынна наперад, але варта застацца менавіта таму, што ніхто нас не даганяе.

Трэба дадаць нашу простую, але сардэчную, малітву бязраднасці: "Пане, Ты ўсё ведаеш і ведаеш маё сэрца, я столькі хацеў Табе даць, а зараз бачу, што ўсё тое было пустым, і патрабую Тваёй міласэрнасці". Гэтая малітва, запраўленая слязьмі, паводле Эвагрыя, "няхай падзеліць нашую душу на дзве часткі: якая суцяшае і якую суцяшаюць", што дазволіць нам узняць вочы на асяроддзе, у якім жывём. Магчыма, навокал твары, як нашы, смешныя і трагічныя, змучаныя і адпачылыя, гэтак жа зацятыя і патрабуючыя міласэрнасці. Ім мы павінны выказаць сваю любоў з дапамогай дробных простых жэстаў. Урэшце, яны дапамогуць нам памерці ў Хрысце. А Ён сам скарыстаецца найбольш смешнымі элементамі нашага жыцця, каб паміранне было сапраўдным і прынесла вялікі плён.

Тэкст з часопіса „W drodze” 3/2010, назва паходзіць ад рэдакцыі Dominikanie.pl.

Пераклад Тэрэсы Клімовіч